Lektury szkolne dla klas IV-VI

Kapelusz za 100 tysięcy to powieść dla młodzieży Adama Bahdaja (1918-1985) z 1966r.

Podczas wakacji nad morzem "Dziewiątka", główna bohaterka powieści, wpada na trop międzynarodowej afery szpiegowskiej oraz pomaga roztargnionemu wiolonczeliście odnaleźć kapelusz, który okazuje się być wart tytułowe sto tysięcy.

Na motywach książki powstał odcinek popularnego serialu telewizyjnego dla dzieci i młodzieży z 1971r. Podróż za jeden uśmiech, według powieści pod tym samym tytułem, również autorstwa Adama Bahdaja.

Opisy stworzenia świata w Biblii znajdują się w Księdze Rodzaju

Księga Rodzaju, pierwsza księga Biblii, należąca do Starego Testamentu, zaliczana jest do Pięcioksięgu. Według tradycyjnej teorii, przyjmującej autorstwo Mojżesza, Księga została napisana w XIII-XIIw.p.n.e. Według teorii źródeł Księga Rodzaju kształtowała się między IX (tradycja jahwistyczna) i Vw. (tradycja kapłańska). Niemniej w wielu miejscach wykorzystano znacznie starsze źródła ustne lub pisane.

Grecka nazwa księgi Genesis wiąże się ze słowem "geneza", czyli "początek", a w języku staropolskim "rodzaj", czyli "ród" (pierwotnie słowo "rodzaj" znaczyło: ród, pokolenie, potomstwo).

Księga Rodzaju jest księgą historyczną, to znaczy opisuje wydarzenia w sposób chronologiczny, ze związkami przyczynowo - skutkowymi. Na kanwie historii pierwotnej i historii patriarchów osadzone są opowiadania o charakterze ludowym, etiologicznym lub pouczającym. Według większości współczesnych biblistów nie relacjonują one dokładnie faktów, a jedynie zawierają echa pewnych faktów historycznych i doświadczeń dziejowych narodu żydowskiego. Niektóre opowiadania, np. historia potopu, wieży Babel, mają tworzywo wspólne z kulturalnym dorobkiem starożytnego Wschodu, zostały jednak opracowane teologicznie.

Księga składa się z 50 rozdziałów i dzieli na dwie części. Pierwsza część (rozdziały 1-11) opisuje historię pierwotną, odpowiada m.in. na pytania o początek ludzkości i źródło grzechu. Druga część (rozdziały 12-50) poświęcona jest historii patriarchów, od Abrahama do Józefa, oraz ponawianego przymierza z Bogiem Jahwe.

Pierwszy opis stworzenia (Księga Rodzaju 1,1-2,4a)

Opowiadanie to nazywane jest Heksaemeronem, ponieważ według niego Bóg stworzył świat w ciągu sześciu dni, po których odpoczął w dniu siódmym. Jest opisem kosmologicznym i wyraża ówczesną wiarę w konstrukcję wszechświata.

Schemat opowiadania:

1. dzień pierwszy - stworzenie światła i oddzielenie go od ciemności;
2. dzień drugi - stworzenie sklepienia niebieskiego oddzielającego wody górne od dolnych;
3. dzień trzeci - stworzenie lądu i roślinności;
4. dzień czwarty - stworzenie Słońca, Księżyca i gwiazd;
5. dzień piąty - stworzenie zwierząt wodnych i latających;
6. dzień szósty - stworzenie zwierząt lądowych i człowieka;
7. dzień siódmy - liczenie tego dnia do aktu stworzenia uzależnione jest od używanych tekstów biblijnych; tłumaczenia, opierające się na Septuagincie (pierwsze tłumaczenie Starego Testamentu z hebrajskiego i aramejskiego na grekę), zwłaszcza katolickie, ten dzień traktują wyłącznie jako dzień odpoczynku Boga, uznając dzień szósty jako ostatni; w pozostałych tłumaczeniach, opartych na tekście masoreckim (ujednolicony i uznany za oficjalny tekst Biblii hebrajskiej, opracowany przez uczonych żydowskich), dzień siódmy jest dniem ukończenia dzieła stworzenia przez Boga.

Poglądy przyrodnicze autora opierały się na najprostszych spostrzeżeniach wzrokowych i nie różniły się zasadniczo od ówcześnie przyjmowanych w całym świecie. W przestrzeni wody umieszczone było sklepienie, oddzielające wody górne (deszcze, opady) od dolnych (źródła). W powstałej niszy umieszczona była płaska i okrągła, nie kulista ziemia. Nad ziemią, a pod sklepieniem, umieszczone były ciała niebieskie. Ziemia otoczona była morzem. Zbliżone wersje powstania świata pojawiały się już wcześniej, zarówno w religii Sumerów, jak i semickich mieszkańców Mezopotamii, ważną różnicą pozostaje jednak ścisły monoteizm Biblii. Stworzenie jest ukazane jako wolne, zaplanowane działanie Boga wszechmocnego, którego celem było dobro człowieka, uczynionego na obraz swego Stwórcy.

Drugi opis stworzenia (Księga Rodzaju 2,4b-25)

Opowiadanie to, w przeciwieństwie do Heksaemeronu, jest dziełem, którego autor posługuje się językiem obrazowym, a nie pojęciowym. Kosmologia jest w nim całkowicie pominięta. Wyeksponowana została natomiast natura człowieka, relacja Bóg - człowiek, zależność płci i stosunek człowieka do przyrody.

Opowiadanie traktuje o stworzeniu pierwszej pary ludzkiej oraz ich środowiska. Byty są rezultatem osobistego działania Boga, który ukazany jest symbolicznie jako pracujący tak, jak człowiek. Sprawia wilgotną, urodzajną glebę w ogrodzie Eden, czyli raju, następnie z mułu ziemi lepi mężczyznę, a potem też zwierzęta. Stwarza kobietę z żebra Adama: kość z jego kości i ciało z jego ciała (Rdz 2,23). Ludzie zostają stworzeni w sposób doskonały do szczęścia, mają do dyspozycji całe stworzenie, a do towarzystwa siebie nawzajem. Dopiero grzech wprowadzi w świat nieporządek i przekleństwo.

POCZYTAJ

• Księga Rodzaju
• Biblijne stworzenie świata i człowieka

Akademia Pana Kleksa to książka dla dzieci napisana przez Jana Brzechwę (właśc. Jan Wiktor Lesman, ps. Szer-Szeń, 1898-1966), wydana w 1946r.

Jest to historia dwunastoletniego, niesfornego rudego Adasia Niezgódki, który zostaje umieszczony w tytułowej akademii wraz z dwudziestoma czterema innymi chłopcami – wszyscy o imionach zaczynających się na literę A. Opiekuje się nimi pan Kleks z pomocą Mateusza – uczonego szpaka, który wymawia jedynie końcówki wyrazów.

Kontynuacją fantastycznych opowieści o panu Kleksie są: Podróże pana Kleksa oraz Tryumf pana Kleksa.

Książka została zekranizowana oraz doczekała się adaptacji musicalowej w Teatrze Muzycznym Roma w Warszawie.

Na podstawie książki Jana Brzechwy w 1983r. nakręcono film fabularny pod tym samym tytułem w reżyserii Krzysztofa Gradowskiego, z muzyką Andrzeja Korzyńskiego. Jest to film dwuczęściowy: cz. I - Przygoda księcia Mateusza, cz. II - Tajemnica Golarza Filipa.

Kontynuacją filmu są kolejne: Podróże pana Kleksa z 1986r., Pan Kleks w kosmosie z 1988r. oraz częściowo animowany Tryumf pana Kleksa z 2001r.

Filmy Akademia Pana Kleksa i Podróże pana Kleksa powstały w kooprodukcji polsko - radzieckiej, film Pan Kleks w kosmosie w kooprodukcji polsko - czechosłowackiej, natomiast film Tryumf pana Kleksa w kooprodukcji polsko - szwedzko - irlandzkiej.

Tajemniczy ogród (oryg. The Secret Garden) to powieść obyczajowa autorstwa Frances Hodgson Burnett (1849-1924), po raz pierwszy opublikowana w 1911r.

Burnett napisała 39 powieści, głównie dla dzieci. Twórczość dla dzieci przyniosła autorce trwałą sławę, a niektóre jej utwory - tłumaczone na wiele obcych języków - nadal cieszą się powodzeniem. Do najbardziej znanych należą Mały lord, Mała księżniczka i Tajemniczy ogród.

Tajemniczy ogród jest współcześnie uważany za najlepszą powieść tej autorki i zaliczany do klasyki literatury dziecięcej. Prócz warstwy obyczajowej, książka daje też wyraz przekonaniu o uzdrowicielskiej, wręcz mistycznej sile natury. Ludzie pozostający w silnym z nią związku są zdrowi i mocni, także moralnie, czego przykładem jest Dickon Sowerby, owo "dziecko natury". Ozdrowieńczego jej oddziaływania doświadczają także inni jej bohaterowie: Mary Lennox, oderwana od angielskich korzeni, jest brzydka - zmienia się to po powrocie do ojczyzny i poddaniu się mocy przyrody. W tej tezie widoczne są wpływy Stowarzyszenia Chrześcijańskiej Nauki, z którym Frances Hodgson Burnett była związana.

Tytułowy tajemniczy ogród to zapomniany, zamknięty od 10 lat i otoczony murem zakątek wielkiego parku, otaczającego posiadłość wujka Mary, Archibalda Cravena. Mimo zaniedbania i braku opieki wciąż rosną w nim róże i inne wrażliwe, wymagające pielęgnacji kwiaty. Natura pokazuje swoją siłę, wystarczy odrobina starań, by rozkwitła pełnym blaskiem. Widoczne jest tu porównanie do sytuacji Mary - dziecka zaniedbanego pod względem rozwoju psychicznego i społecznego, które jednak, przy odrobinie poświęconej mu uwagi, potrafi zmienić się w osobę pełną radości życia.

Książka doczekała się kilku ekranizacji filmowych, z których najbardziej znany jest film z 1993r. w reżyserii Agnieszki Holland.

W 1995r. brytyjska pisarka Susan Moody napisała kontynuację książki Burnett - Powrót do tajemniczego ogrodu (oryg. Return to the Secret Garden), w której Mary, Colin i Dickon nie są już dziećmi.

POCZYTAJ

• Frances H. Burnett - Tajemniczy ogród

• Frances H. Burnett - Tajemniczy ogród

Alicja w Krainie Czarów (oryg. Alice’s Adventures in Wonderland) to utwór angielskiego matematyka, profesora Uniwersytetu Oksfordzkiego, fotografa, poety i pisarza Charlesa Lutwidge'a Dodgsona (ps. Lewis Carroll, 1832-1898), opublikowany 4 lipca 1865r. Dosłownie angielski tytuł znaczy Przygody Alicji w Krainie Dziwów. Pierwsi polscy tłumacze oddali Wonderland jako "Krainę Czarów", chociaż w książce czary nie występują.

Książka zachowuje absurdalną logikę snu, jest wypełniona satyrycznymi aluzjami do przyjaciół i wrogów Dodgsona, parodiami szkolnych wierszyków, których uczyły się w XIX w. brytyjskie dzieci, zawiera także odniesienia lingwistyczne i matematyczne. Rozpoczyna ją wiersz, wyjaśniający genezę powstania utworu i opisujący wycieczkę po Tamizie.

4 lipca 1862r. odbyła się wycieczka łodzią po Tamizie, w której uczestniczyli wielebny Dodgson (autor książki), wielebny Robinson Duckworth i trzy małe dziewczynki, córki dziekana oksfordzkiego kolegium Christ Church i wicerektora Uniwersytetu Oksfordzkiego, Henry'ego George’a Liddella: Lorina Charlotte (13 lat; Prima w wierszu rozpoczynającym książkę), Alice Pleasance (10 lat; Sekunda w wierszu; będąca pierwowzorem postaci książkowej) i Edith Mary (8 lat; Tercja w wierszu). Wycieczka rozpoczęła się od Folly Bridge niedaleko Oksfordu i zakończyła pięć mil dalej w wiosce Godstow. W czasie rejsu wielebny Dodgson opowiadał historię, w której główną rolę grała Alicja.

Dziewczynkom opowieść bardzo się spodobała, a Alice Liddell poprosiła Dodgsona o spisanie jej. Uczynił to i 26 listopada 1864r. dał Alicji manuskrypt Przygód Alicji pod ziemią (oryg. Alice's Adventures Under Ground). Niektórzy spekulowali, że istniała wcześniejsza wersja, zniszczona przez samego autora, gdy napisał lepszą, bardziej rozbudowaną książkę. Nie ma jednak na to dowodów.

Dodgson przyjął pseudonim Lewis Carroll. Trzymał się go przez całe życie, wyraźnie oddzielając matematyczne dzieła naukowe i popularnonaukowe prace o matematyce i grach logicznych - sygnowane prawdziwym nazwiskiem - od literatury pięknej, wydawanej pod pseudonimem. Był do tego stopnia konsekwentny, że odsyłał nieprzeczytane listy, które przychodziły do Lewisa Carrolla na adres uniwersytetu.

Zgodnie z dziennikami Dodgsona, na wiosnę 1863r. dał on nieukończony manuskrypt Przygód Alicji pod ziemią znajomemu bajkopisarzowi Henry'emu Kingsleyowi, który zachwycony skłonił panią Liddell, aby namówiła Dodgsona do publikacji. Zaskoczony autor pokazywał utwór kolejnym znajomym, między innymi swemu przyjacielowi i mentorowi George'owi MacDonaldowi, również autorowi literatury dziecięcej, którego dzieciom książka się spodobała. MacDonald także poradził Dodgsonowi, aby ją opublikował. Zanim jeszcze został ukończony egzemplarz dla Alicji Liddell, oryginalny utwór rozrósł się z 18 do 35 tysięcy słów, głównie dzięki dodaniu epizodów o Kocie z Cheshire i Obłąkanej Herbatce. 4 lipca 1865r., dokładnie trzy lata po wspomnianej wycieczce, opowieść Dodgsona została opublikowana pod znanym tytułem Alice’s Adventures in Wonderland z ilustracjami Johna Tenniela.

Tenniel był w czasach Carrolla znanym ilustratorem, jednak naśladował styl francuskiego grafika Ignace Isidore Gererda, podpisującego się Grandville. Ilustracje oryginalne Johna Tenniela nie oddają wyglądu Alicji Liddell, która miała ciemne włosy i krótką grzywkę. Carroll, jako pedant, dawał Tennielowi drobiazgowe instrukcje, wysłał mu fotografię Mary Hilton Babcock, innej zaprzyjaźnionej dziewczynki, nie wiadomo jednak, czy Tenniel rzeczywiście wzorował się na niej. Pisarz zaproponował ilustratorowi nawet pewną dziewczynkę jako modelkę, na co jednak Tenniel się nie zgodził. Rysownik upierał się przy swojej wersji. Jego Alicja była - zdaniem Carrolla - sztywna, nieproporcjonalna i o rozdętej głowie, mimo to ilustracje pozostały niezmienione.

Pierwsze wydanie Alicji... liczyło 2 tys. egzemplarzy, zostało jednak zniszczone, czego zażądał Tenniel, mający wątpliwości co do jakości druku. Dziś znane są tylko 23 ocalałe egzemplarze - 18 jest w posiadaniu dużych archiwów lub bibliotek, a pozostałe 5 jest w rękach prywatnych. Szybko powstało nowe wydanie, wydrukowane w grudniu tego samego roku, lecz noszące datę 1866r. Tu z kolei Taniel wymógł usunięcie całego epizodu w VII rozdziale, gdyż uparł się, że nie narysuje osy w peruce.

W Alicji... zawarte są wyraźne aluzje do osób współczesnych Carrollowi.

• Uczestnicy wycieczki łodzią po Tamizie są ukazani w ten czy inny sposób w rozdziale III, Kałuża łez. Oczywiście jest tam Alicja, autor książki skarykaturował się jako Dodo, Kaczor odgrywa wielebnego Robinsona Duckwortha, Lora to Lorina Liddell, a Orlątko to Edith Liddell.
• Imię Billa (w oryginale Bill the Lizard) stanowi zapewne grę słów z nazwiskiem Benjamina Disraeli, brytyjskiego polityka.
• Ilustracje lwa i jednorożca, pojawiające się na kartach książki, przypominają dzieła Tenniela dla magazynu Punch, pokazujące dwóch brytyjskich polityków - liberalnego Gladstone'a i konserwatywnego Disraeli. Skądinąd lew i jednorożec to symbole Wielkiej Brytanii.
• Kapelusznik jest najprawdopodobniej odniesieniem do Theophilusa Cartera, sprzedawcy mebli, znanego w Oksfordzie ze swoich nieortodoksyjnych pomysłów. Tenniel ewidentnie starał się rysować Kapelusznika tak, aby przypominał Cartera, prawdopodobnie zgodnie z sugestiami autora.
• Suseł opowiada historię o trzech siostrach, zwanych w oryginale Elsie, Lacie i Tillie. Dwie z nich to siostry Alicji Liddell: Elsie to Lorina Charlotte (L.C. brzmi po angielsku identycznie), a Tillie to Edith (w rodzinie nazywano ją Matilda). Lacie to anagram imienia samej Alice (Alicji).
• Żółwiciel opowiada o starym żarłaczu, który przypływał raz w tygodniu, aby uczyć rybunku, szprycowania i falowania (ang. Drawling, Stretching and Fainting in Coils). Jest to odniesienie do krytyka sztuki Johna Ruskina, który raz w tygodniu uczył dzieci Liddellów rysunku, szkicowania i malowania (ang. drawing, sketching, and painting in oils).
• Żółwiciel śpiewa piosenkę pt. Zupa żółwiowa (oryg. Turtle Soup). Jest to parodia piosenki Star of the Evening, Beautiful Star, śpiewanej przez trio Loriny, Alicji i Edyty Liddell dla Lewisa Carrolla w domu Liddellów tego samego lata, gdy po raz pierwszy opowiadano historię Alicji pod ziemią.

Autor był matematykiem w Christ Church w Oksfordzie, nic więc dziwnego, że pojawiły się sugestie, że jego książki zawierają odniesienia do koncepcji matematycznych.

• W rozdziale II Alicja próbuje mnożyć liczby, uzyskując dziwne rezultaty: cztery razy pięć równa się dwanaście, cztery razy sześć równa się trzynaście, a cztery razy siedem... ojej! W ten sposób nigdy nie dojdę do dwudziestu!
• W rozdziale VII Marcowy Zając i Kapelusznik dają wiele przykładów dowodzących, że implikacja (wynikanie) nie jest relacją symetryczną.
• Także w rozdziale VII Alicja rozważa koncepcję przesuwania się biesiadników wokół okrągłego stołu, co prowadzi do początkowego ich ustawienia. Jest to opis tzw. grupy cyklicznej.

Wielu ludzi sugerowało, że Dodgson interesował się językiem francuskim, co znalazło odzwierciedlenie w książce. Najprawdopodobniej są to nawiązania do lekcji francuskiego, które były częstym elementem edukacji dziewczynek w epoce wiktoriańskiej.

• W rozdziale II Alicja wyobraża sobie wysyłanie prezentu do swojej stopy. Adresuje go Prawa Stopa Alicji, Esq. (ang. Alice’s Right Foot, Esq.). Esquire jest słowem stosowanym w języku angielskim w stosunku do mężczyzn. Prawdopodobnie jest to nawiązanie do francuskiego słowa rodzaju męskiego le pied, oznaczającego stopę.
• W rozdziale II Alicja zakłada, że mysz może mówić po francusku i używa pierwszego zdania ze swojej książki do francuskiego: Où est ma chatte? (Gdzie jest moja kotka?)
• W rozdziale IV towarzysz Białego Królika twierdzi, że wykopuje jabłka. To gra słów z francuskim określeniem na ziemniaka la pomme de terre, oznaczającym dosłownie "jabłko ziemne".
• Kolejna gra słów ma miejsce, gdy Alicja zastanawia się, czy koty jedzą nietoperze, czy też nietoperze jedzą koty. Dosłowne tłumaczenie słowa nietoperz chauve-souris w języku francuskim oznacza "łysą mysz", stąd słowa Alicji nabierają pewnego sensu.

W 1871r. Dodgson, podczas pobytu w Londynie, spotkał inną Alicję, Raikes, rozmawiał z nią o jej odbiciu w lustrze, co doprowadziło do powstania kolejnej książki - Alicja po drugiej stronie lustra (oryg. Through the Looking-Glass, and What Alice Found There).

Z książki tej pochodzi uznawany za szczytowe osiągnięcie angielskiej poezji absurdalnej wiersz Jabberwocky. Znajduje się w nim wiele słów wymyślonych przez Carrolla.

Carroll zamówił u Tenniela również ilustracje do Alicji po drugiej stronie lustra, aby części nie odbiegały od siebie stylem i można je było wydawać razem. Potem ich drogi się rozeszły, z czego obydwaj byli zadowoleni. Kolejnemu ilustratorowi swoich książek Carroll liczył kreski przypadające na cal kwadratowy, zestawiał z ilustracjami Tenniela i odsyłał matematyczną analizę problemu. Ilustracje do książki wykonywał również sam Carroll.

W 1886r. Carroll opublikował faksymile (odbite kopie) rękopisu Przygód Alicji pod ziemią, a w 1890r. - The Nursery "Alice", specjalne wydanie do czytania dzieciom w wieku od zera do pięciu lat.

Alicja... była rozchwytywaną sensacją, docenioną zarówno przez dzieci, jak i dorosłych. Za życia autora sprzedało się ok. 180 tys. egzemplarzy. Wśród pierwszych czytelników byli m.in. młody Oscar Wilde i królowa Wiktoria Hanowerska. Książka do dziś została przetłumaczona na 125 języków, włącznie z esperanto i językiem farerskim. Miała po angielsku ponad 100 wydań.

W 1960r. amerykański pisarz Martin Gardner opublikował specjalne wydanie The Annotated Alice (dosł. Alicja z przypisami). Połączył on teksty Przygód Alicji w Krainie Czarów oraz Alicji po drugiej stronie lustra i dodał przypisy wyjaśniające aluzje, a także podał oryginalne treści wiktoriańskich poematów, parodiowanych w książkach. Wersja po łacinie powstała w 1964r. pod tytułem Alicia in Terra Mirabili.

Alicję w Krainie Czarów na język polski tłumaczyli:

• Adela S. (1910) - Pierwsze tłumaczenie książki, wydane przez Wydawnictwo M. Arcta w Warszawie. Nie jest znane pełne nazwisko tłumaczki. Tytuł wg strony tytułowej to Przygody Alinki w Krainie Cudów, ale na okładce widnieje tytuł Przygody Alinki w Krainie Czarów. Robert Stiller w przedmowie do swojego tłumaczenia pisze o nim tak: Nie wiem nic o najwcześniejszej wersji Adeli S. Wydana w 1910r. znikła doszczętnie i ślad jej istnienia pozostał tylko w bibliografii. Już w roku 1927 firma Gebethner i Wolff zamówiła nowy przekład, widocznie uznawszy tamten za bezużyteczny. Stiller był oczywiście w błędzie, odnalazło się kilka egzemplarzy tego wydania, m.in. w Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu.
• Maria Morawska (1927) - Wspomnianym wyżej, zamówionym przez Gebethnera i Wolffa przekładem, było tłumaczenie Marii Morawskiej. Książka nosiła tytuł Ala w krainie czarów. Ukazała się trzy razy przed wojną, później w 1947r. i ostatni raz w 1997r. Tekst Morawskiej na ogół nie jest wierny oryginałowi, na karcie tytułowej pierwszego wydania widniał zresztą napis wolny przekład z angielskiego. Tłumaczka zastępuje często tekst Carrolla własnym, co nadaje całości odcień jakby parodii (przedmowa Roberta Stillera do książki w jego przekładzie). Zaletą tego tłumaczenia były jednak wiersze, przełożone przez znanego tłumacza i poetę Antoniego Lange.
• Antoni Marianowicz (1955) - Tłumacz popełnił kilka błędów, np. w pierwszym zdaniu pierwszego rozdziału przetłumaczył bank jako "ławkę" zamiast "brzeg". W późniejszych wydaniach ten błąd został poprawiony. Tłumaczenie Marianowicza odbiega od oryginalnego tekstu, szczególnie dotyczy to wierszy, ponieważ w oryginale są to parodie wiktoriańskich wierszyków dla dzieci, tłumacz zaś nawiązał do podobnych polskich, jak Chory kotek Stanisława Jachowicza czy piosenka Jasne słoneczko późno dziś wstało. To tłumaczenie Alicji... miało najwięcej wznowień, jest to jednak przynajmniej częściowo skutkiem dłuższej obecności na rynku od tłumaczeń późniejszych.
• Maciej Słomczyński (1965) - Pierwszy przekład zgodny z oryginałem, bez własnych dodatków. Charakteryzuje go stosunkowo duża liczba anglicyzmów. W przedmowie do drugiego wydania tłumacz wyjaśniał, że miał na celu przybliżenie Alicji... dorosłemu czytelnikowi, jest to jednak drugie co do popularności polskie tłumaczenie.
• Robert Stiller (1986) - Stiller, przekonany, że żaden z wcześniejszych przekładów nie oddaje ducha i litery oryginału, przez 10 lat czekał, aż Słomczyński poprawi swoje niedociągnięcia i brak wdzięku, aż wreszcie zdecydował się na własne tłumaczenie, korzystając z doświadczeń wszystkich poprzednich tłumaczeń (oprócz Adeli S.) oraz The Annotated Alice Gardnera. Jako pierwszy w swoim przekładzie opatrzył książkę przypisami, wyjaśniającymi niuanse umykające bez dokładnego poznania epoki wiktoriańskiej i genezy książki. Jego tłumaczenie również jest popularne, szczególnie wydanie dwujęzyczne Alicji..., nie udało mu się jednak wyprzeć przekładu Słomczyńskiego i skierowanego bardziej do dzieci tłumaczenia Marianowicza.
• Jolanta Kozak (1999) - Jest to tłumaczenie z uwspółcześnionym językiem utworu, który ma być przez to łatwiejszy w odbiorze przez dzieci, jednocześnie trzymające się treści oryginału.
• Krzysztof Dworak (2010) - Tłumaczenie dla wydawnictwa Buchmann.
• Bogumiła Kaniewska (2010) - Ta wersja tłumaczenia ma być bardziej zrozumiała dla dzieci w stosunku do wcześniejszych tłumaczeń, zachowując przy okazji finezję tekstu.
• Magdalena Machay (2010) - Przekład dla wydawnictwa Greg, publikowany w serii "Lektura z opracowaniem".
• Elżbieta Tabakowska (2012) - Wydanie ukazało się z ilustracjami Tove Jansson.
• Grzegorz Wasowski (2015) - Przekład, wydany na 150. urodziny powieści, nosi tytuł Perypetie Alicji na Czarytorium i jest bardziej swobodny niż inne tłumaczenia. Zawiera ilustracje 21 różnych rysowników.

Z uwagi na występowanie autorskich neologizmów przekład wiersza Jabberwocky jest dla tłumacza dużym wyzwaniem. Większość tłumaczących konstruuje własne odpowiedniki tych neologizmów w języku polskim, kierując się wyjaśnieniami podanymi przez Carrolla w treści książki. Znaczenie tych zbitek wyrazowych tłumaczy później Alicji Humpty Dumpty w rozdziale VI powieści.

• Polskie przekłady wiersza Jabberwocky

92 ilustracje Johna Tenniela do pierwszego wydania książki stały się kanoniczne i większość wydań, także w Polsce, zawiera jego rysunki. Miał początkowo wyłączność na ilustrowanie Alicji... W 1907r. jego prawa wygasły i swoje wersje opublikowało 12 różnych ilustratorów. Chociaż w wydaniach na całym świecie nadal dominują ilustracje Tenniela, zdarzają się również dzieła innych artystów. W Polsce np. popularność zdobyło wydanie z 1986r. w przekładzie Roberta Stillera z ilustracjami Dušana Kállaya. W Finlandii Alicję... ilustrowała Tove Jansson, autorka książek o Muminkach. Znane są również ilustracje Arthura Rackhama i Harry'ego Rountree.

Książki Lewisa Carrolla zainspirowały wielu twórców sztuk teatralnych, musicali, oper, baletów, a nawet pantomimy. Powstały niezliczone adaptacje teatralne i filmowe. Dzieła te stanowią pełne spektrum od sztuk w pełni zgodnych z oryginałem, aż do utworów luźno nawiązujących do książek.

Pierwsza ekranizacja miała miejsce w 1903r. - powstał wówczas krótkometrażowy, niemy film brytyjski.

W 1951r. powstała animowana adaptacja Walta Disneya, która spopularyzowała w Ameryce ikonę Alicji jako blondyneczki w białym fartuszku i niebieskiej sukience. Disney nawiązywał też do oryginalnych ilustracji Tenniela. Fabuła opierała się na obydwu książkach o Alicji.

Znane są filmowe adaptacje obydwóch części przygód Alicji z Johnnym Deppem w roli Kapelusznika (2010 i 2016).

Istnieje wiele dzieł, związanych w ten czy inny sposób z Alicją.... Książkami były inspirowane inne formy literackie, filmy, muzyka, malarstwo w wielu kulturach świata.

W Polsce, oprócz książek, ...

• Została nagrana bajka muzyczna pt. Alicja w Krainie Czarów.
• W 1980r. powstał musical telewizyjny Alicja w reż. Gruzy i Bromskiego.
• W 1994r. Scena Młodego Widza TVP zaprezentowała widowisko w reż. Macieja de Korczak-Leszczyńskiego.
• Wielokrotnie wystawiano w polskich teatrach przedstawienia oparte na Alicji...
• Andrzej Sapkowski ukazał Alicję... z punktu widzenia Kota z Cheshire w opowiadaniu Złote popołudnie.
• Jacek Piekara napisał książkę Alicja i ciemny las, nawiązującą do Alicji w krainie czarów.
• Tomasz Sikora wraz z Marcinem Mroszczakiem stworzyli w latach 1978-1979 serię fotografii, inspirowaną książką Carolla Alicja w Krainie Czarów.
• Istnieje polski wykonawca muzyki "drum and bass" o pseudonimie "Alicja w Krainie Czarów".
• Powstała gra przygodowo - zręcznościowa pod tym tytułem.

Powieść wywarła też wpływ na angielskie słownictwo.

Słowo Wonderland weszło na stałe do języka angielskiego jako cudowne, wymyślone miejsce, albo miejsce rzeczywiste, które ktoś odbiera jako coś cudownego, niby ze snu.

Down the Rabbit-Hole (W głąb króliczej nory), tytuł pierwszego rozdziału, stał się popularnym zwrotem, oznaczającym rzucenie się w wir przygody lub znalezienie się w surrealistycznej sytuacji. W grach komputerowych rabbit hole może oznaczać intro, wprowadzające gracza w świat danej gry.

Powieści Lewisa Carrolla o Alicji trudno sklasyfikować. Maciej Słomczyński w przedmowie w swoim tłumaczeniu książki pisze, że jest to zapewne jedyny wypadek w dziejach piśmiennictwa, gdzie jeden tekst zawiera dwie zupełnie różne książki: jedną dla dzieci i drugą dla bardzo dorosłych.

Obie książki, mieszające elementy baśniowe i realistyczne, pełne absurdu i groteski, zdobyły wielką popularność wśród dziecięcych i dorosłych czytelników. Opinia publiczna na przestrzeni lat oceniała je pozytywnie, mimo wielu krytycznych głosów dotyczących fabuły. Jednym z najbardziej znanych krytyków jest autor fantasy, Terry Pratchett, który otwarcie mówił o swojej niechęci do tej powieści.

W 1931r. Alicja... trafiła na listę książek zakazanych w chińskiej prowincji Hunan, ponieważ stwierdzono, że zwierzęta nie mogą mówić ludzkim głosem, a ludzie i zwierzęta nie powinni być sprowadzani do tego samego poziomu.

Krytycy zwracają uwagę także na podobieństwo, łączące doświadczenia zmiany kształtu i wielkości Alicji pod wpływem zjadania grzyba z odczuciami po zażyciu halucynogennych grzybów. Niektórzy sugerują nawet, że sam autor mógł napisać książkę, będąc pod wpływem popularnego wówczas opium.

Okultysta Aleister Crowley określał powieść jako wartościową dla tych, którzy znają Kabałę, Biblię, Kima Rudyarda Kiplinga i kilkadziesiąt innych książek, przez co w kręgach konserwatywnych bywa uważana za okultystyczną i deprawującą młodzież.

Dyskusje wzbudza także stosunek autora do małych dziewczynek. Kontrowersyjne wydają się organizowane przez niego wielkie kinderbale dla ponad setki małych dziewczynek, jak również utrzymywane z nimi przyjaźnie. Carroll domagał się od rodziców praw do fotografowania ich córek bez jakichkolwiek świadków. Nie ma dowodów, że miłość autora do dzieci nie była całkowicie platoniczna, nie znaleziono także żadnych niewłaściwych aluzji w jego książkach dla najmłodszych.

POCZYTAJ

• Ludwik Karrol - Przygody Alinki w Krainie Cudów

• Lewis Carroll - Alicja w Krainie Czarów (tłum. A. Marianowicz)
• Lewis Carroll - Alicja w Krainie Czarów i O tym, co Alicja odkryła po drugiej stronie lustra (tłum. M. Słomczyński)

Kajko i Kokosz to seria komiksów autorstwa Janusza Christy (1934-2008), która stała się jego najpopularniejszym dziełem. Bohaterami komiksu są tytułowi Kajko i Kokosz, dwaj słowiańscy wojowie, mieszkający w grodzie kasztelana Mirmiła. Ich głównymi wrogami są Zbójcerze pod komendą Hegemona i jego zastępcy Kaprala. Do innych ważnych bohaterów komiksu należą: żona Mirmiła, Lubawa, mały smok Miluś, czarownica Jaga i jej mąż - zbój Łamignat, oraz ciamajdowaty zbójcerz Oferma.

Pierwszy pasek z ich przygodami ukazał się w Wieczorze Wybrzeża w 1972r. i zawierał części historii Złote prosię, wydanej później pod zmienionym tytułem Złoty puchar. Kolejnymi wydanymi w ten sposób tomami były: Szranki i konkury i Woje Mirmiła. Wkrótce autor przeszedł do Świata Młodych. Jedna historia ukazała się w magazynie Relax, dwie kolejne zostały od razu wydrukowane w formie albumowej. Kolejne albumy wydawano do 1990r. Niedługo później twórca przestał rysować ze względu na pogarszający się stan zdrowia. W lutym 2003r. wydawnictwo Egmont Polska rozpoczęło reedycję serii.

W 2016r. pojawiła się oficjalna kontynuacja serii zatytułowana Kajko i Kokosz - Nowe Przygody, stworzona przez innych autorów w formie krótszych historii.

Szkoła latania to pierwszy wydany w albumie komiks z serii Kajko i Kokosz.

Pierwotnie na oryginalnych planszach narysowanych przez Christę tytuł komiksu brzmiał Sztuka latania.

Przed wydaniem albumowym komiks ukazał się w czasopiśmie Świat Młodych w 1975r. w numerach od 96 do 130. Był to pierwszy komiks tego autora o Kajku i Kokoszu, który ukazał się nakładem tej gazety, z początku w formie gazetowej wydawany bez tytułu Szkoła latania, lecz jako Kajko i Kokosz. Publikowany był na ostatniej stronie - jedna strona komiksu na całej szpalcie gazety - w sumie 35 plansz, ukazujących się trzy razy w tygodniu.

W komiksie tym po raz pierwszy pojawiają się Zbójcerze.

W pierwszym wydaniu albumowym w 1981r. (nakład ponad 80 tys. egz.) komiks ten - już pod tytułem Szkoła latania - był wydany wraz z komiksem Wielki Turniej w jednym tomie jako flip-book, czyli książeczka do czytania z obu stron. Dwie historyjki wydrukowano do góry nogami względem siebie, a każda z nich posiadała własną okładkę.

W 2005r. na podstawie komiksu została oparta gra komputerowa.

Również w 2005r. wydawnictwo Egmont wydało specjalną edycję komiksu Szkoła Latania pt. Szkoła furganio. Jest to komiks przetłumaczony na gwarę śląską. Przekładu dokonał Andrzej Roczniok. Komiks zawiera załączony słownik z charakterystycznymi dla języka śląskiego głoskami.

W 2011r. komiks wydano w formie e-booka, oglądanego nie całymi stronami, lecz kadr po kadrze (jeden ekran - jeden kadr, niezależnie od rozmiaru obrazka i czcionki).

Trylogia o muszkieterach to seria powieści autorstwa Alexandre Dumasa (1802-1870), publikowana w latach 1844-1850.

Francuski pisarz Alexandre Dumas, autor popularnych powieści przygodowych, których fabuła opiera się na wątkach z historii Francji, początkowo zafascynowany był teatrem. Pisał sztuki teatralne, pracował też jako dziennikarz i kancelista, a dzięki zajęciu w sekretariacie księcia orleańskiego, późniejszego króla Ludwika Filipa I, obracał się w kręgach dworskich. Odkąd zaczął pisać powieści w odcinkach dla prasy, utrzymywał się z pracy literackiej.

Jego pierwotne nazwisko brzmiało Dumas Davy de la Pailleterie. Pochodził z bocznej gałęzi rodziny: ojciec jego - syn właściciela plantacji na Dominikanie, markiza de la Pailleterier i niewolnicy Marie-Céssette Dumas - zrobił karierę w czasie rewolucji francuskiej i uzyskał stopień generała.

Następca pisarza w historii literatury francuskiej, Alexandre Dumas syn, był dzieckiem nieślubnym.

Cykl powieści o muszkieterach składa się z trzech części:

1. Trzej muszkieterowie (oryg. Les trois mousquetaires, 1844; wyd. polskie 1846)
2. Dwadzieścia lat później (lub W dwadzieścia lat później; oryg. Vingt ans après, 1845; wyd. polskie 1846)
3. Wicehrabia de Bragelonne (oryg. Le vicomte de Bragelonne, 1847-1850; wyd. polskie 1849)

Akcja trylogii rozgrywa się głównie we Francji, w latach 1625-1665 (cz. I 1625-1628, cz. II 1648-1649, cz. III 1660-1665). Treścią są przygody czterech przyjaciół, muszkieterów gwardii królewskiej: Atosa, Portosa, Aramisa i D'Artagnana. Obok wątków fikcyjnych są ukazane wydarzenia historyczne za czasów panowania Ludwika XIII, regencji Anny Austriaczki i kardynała Mazarina oraz pierwszych lat panowania Ludwika XIV.

Inspiracją dla stworzenia cyklu były pamiętniki królewskiego muszkietera gaskońskiego pochodzenia - Charlesa de Batz de Castelmore d'Artagnan. W przedmowie do Trzech muszkieterów Dumas przyznał, że czerpał z tych pamiętników. Wykorzystał z nich wiele autentycznych epizodów oraz szczegółów codziennego życia królewskich żołnierzy, chociaż przeniósł całą akcję w czasie w bardziej dramatyczny okres w historii Francji.

Dumas korzystał również z rad swojego stałego współpracownika, historyka Augusta Maqueta oraz z innych pamiętników z epoki. We wspomnianej przedmowie twierdził, że rzekomo korzystał również z przypadkowo znalezionych w antykwariacie Pamiętników hrabiego de La Fere, co jest nieprawdą, jednakże pamiętać należy, iż taki sposób działania, jak wymyślanie rzekomego pierwowzoru dla swych dzieł, był w dobie romantyzmu bardzo popularny. Autor chciał w ten sposób przekonać czytelników, że jego bohaterowie są postaciami autentycznymi, a ich przygody są prawdziwe. Chciał również zyskać większe zainteresowanie czytelników swoim dziełem, co mu się udało.

Według niektórych źródeł Dumas napisał również krótkie dzieła o tytułach Śmierć Aramisa oraz Syn Portosa, które nawiązują do jego trylogii o muszkieterach, jednak dzieła te nigdy nie zostały opublikowane w Polsce.

Powstała także powieść D'Artagnan, inspirowana serią, której autorem jest Henry Bedford-Jones, choć książka jest publikowana pod nazwiskiem Dumasa.

Dumas dosyć wiernie przedstawił obraz epoki rządów Anny Austriaczki i stosunki panujące na dworze królewskim: rywalizację między Ludwikiem XIII i kardynałem Richelieu o wpływy i władzę, nienawiść kardynała do królowej, wrogość między konkurencyjnymi formacjami muszkieterów kardynalskich i królewskich. Również oblężenie La Rochelle, zasztyletowanie Buckinghama, wcześniej romans tego księcia z Anną Austriaczką, opis Frondy (buntu) we Francji oraz rewolucji w Anglii, restaurację dynastii Stuartów w Anglii, śmierć Mazarina i pierwsze lata rządów Ludwika XIV, również jego romans z Luizą de La Valliere, upadek wszechwładnego Fouqueta, karierę Colberta. Nawet okoliczności poznania się króla z Luizą są prawdziwe.

Autentyczni są: przyjaciółka królowej - de Chevreuse, kapitan de Treville (Jean du Peyrer hrabia de Treville) oraz John Felton. Całkowitym wytworem wyobraźni autora są natomiast Milady de Winter oraz Rochefort, czołowi agenci kardynała i zarazem antagoniści czwórki muszkieterów.

W opisie Frondy autor dał upust swojej wyobraźni, zmieniając kilka istotnych faktów, co było jednak niezbędne, by jego bohaterowie mogli zrobić to, co zrobili. Opis budowy ulicznych barykad przez mieszczan, ich nastroje i zasady, o jakie walczą, Dumas wzorował na swoich własnych przeżyciach, brał bowiem udział w rewolucji lipcowej 1830r. Nie wyczerpał jednak problemu społecznego tła Frondy, wyraźnie stając po stronie monarchii, pod warunkiem, że będą to liberalne, oświecone rządy.

Pisarz wyraźnie wskazał swoje sympatie i antypatie. Nie darzył sympatią królów Ludwika XIII i Ludwika XIV. Ich dwór został ukazany jako zbiorowisko pasożytów, żyjących na koszt państwa, podczas gdy lud głodował. Dumas nadmiernie podkreślił też słabość króla oraz jego skomplikowane stosunki z małżonką. Opisując pełen intryg dwór, Dumas pokazał zarówno realia siedemnastowieczne, jak i rzeczywistość swoich własnych czasów.

Czytelnicy nie dowiadują się o dyplomatycznej skuteczności kardynała Richelieu i jego sukcesach politycznych, ukazany jest przede wszystkim jako bezwzględny intrygant, pozbawiony wszelkich moralnych hamulców. Dumas pisze jedynie o jego nienawiści do królowej, manipulowaniu królem i braku zachowywania czystości. Notabene, w porównaniu ze swym następcą w II części - kardynałem Mazarin - wypada w o wiele korzystniejszym świetle, choć obraz kardynała Mazarina jako intryganta i skąpca jest nieco krzywdzący. Mazarin jest również potajemnie mężem Anny Austriaczki, co bynajmniej nie jest wymysłem Dumasa. Kardynał i królowa mieli romans, a wiele pamiętników z tamtych czasów mówi o tym, że byli małżeństwem.

Stosunkowo najbliższa rzeczywistości jest Anna Austriaczka, choć podlega idealizacji - podkreślana jest jej wielka uroda, duma i honor, ale tylko w I części. Idealizowani są także Karol I i Karol II, a także sam książę Buckingham.

Każdy z czwórki najsłynniejszego kwartetu przyjaciół, filcyjnych bohaterów powieści, ma swój historyczny pierwowzór.

• D'Artagnan - Charles de Batz urodził się między 1611 a 1615r. na zamku Castelmore w pobliżu Lupiac, w Gaskonii. Nazwisko d'Artagnan przyjął od swojej matki - Francoise de Montesquiou d'Artagnan i używał go jako przydomku czy też przezwiska. W 1640r. przybył do Paryża, aby zostać muszkieterem, co stało się w 1644r. Uczestniczył w zaślubinach Ludwika XIV z hiszpańską infantką Marią Teresą w Saint-Jean-de-Luz. Odniósł wiele spektakularnych zwycięstw w walce. Został później gubernatorem Lille, jednakże tęsknił za życiem żołnierza i wrócił do służby. Zginął podczas wojny w Holandii 1673r. – trafiła go w gardło kula muszkietowa podczas oblężenia Maastricht. Nie znane jest miejsce jego pochówku.
• Atos - Armand de Sillègue Autebielle (lub Autevielle) Athos. Athos to nazwa wsi między Sauveterre-de-Bearn i Oraas, na prawym brzegu Gave d'Oleron. Jego ojciec, Adrien de Seigneur Athos Sillègue poślubił Autebielle, córkę kupca i Jurat z Oloron-Sainte-Marie w Béarn, kuzyna hrabiego z Troisvilles. Z tego związku narodziło się dwóch synów. Młodszy Armand urodził się pomiędzy 1615 a 1620r. Podobnie jak jego starszy brat, Jean, wstąpił do muszkieterów, którymi dowodził jego wuj Treville - Monsieur de Treville - na początku 1640r. Zginął tragicznie w pojedynku 21 grudnia 1643r.
• Portos - Izaak Portau (lub Pourtau) urodził się w Pau. Jego ojciec, również imieniem Izaak, był niezwykle ważną osobą w okolicy, notariuszem i żarliwym hugenotem. Jako wdowiec, z córką z pierwszego małżeństwa, poślubił Annę Arrac Gan, córkę ministra (pastora) protestanckiego. Z małżeństwa na świat przyszło troje dzieci, z których Isaac był najmłodszy. Ochrzczony został w Pau 2 lutego 1617r. 25 lat później Isaac Portau został kadetem Gwardii królewskiej pana Essarts, gdzie pozostał do października 1642r. Później został muszkieterem króla w nagrodę za odniesienie ciężkich ran, odniesionych w bitwie, choć niektórzy historycy dowodzą, że ran nie było, a on je tylko upozorował. Jego kariera wojskowa była krótka, a 1650r. przeszedł na emeryturę. Otrzymał funkcję strażnika w twierdzy Navarrenx, którą przyznał mu jego brat Jean. Nie znana jest data ani miejsce jego śmierci, ale tradycja przypisuje ją do dworu w Lanne-en-Baretous, który był także domem rodziny Aramitz.
• Aramis - Henri Aramitz urodził się około 1620r. Jego dziadek hugenot miał troje dzieci. Jedna z córek, Mary, wyszła za Jeana de Peyre i została matką kapitana de Treville, a syn Karol ożenił się z Katarzyną Espalungue i stał się ojcem Herni'ego. Był podobnie, jak Portos, kuzynem pana de Treville. Dołączył do muszkieterów królewskich w 1640r. Pozostał wśród nich do 1646r., kiedy gwardia ta została czasowo rozwiązana. Później wrócił do rodzinnego Bearn i został kapłanem diecezjalnym - bez funkcji religijnych - w Dolinie Barétous. Ożenił się w 1650r. z Jeanne de Béarn-Bonasse, z którą miał dwóch synów i dwie córki. Miejsce jego śmierci nie jest znane, a rok śmierci datuje się między 1673 a 1675r.

Dumas jako pisarz miał prawo nagiąć historię do swoich własnych celów i robił to bez najmniejszych skrupułów w powieściach o muszkieterach. Najsłynniejsze zmiany to:

• Fronda we Francji miała dwa etapy: najpierw była mieszczańska w latach 1648-1649, a później arystokratyczna w latach 1649-1653. U Dumasa obie Frondy dzieją się w tym samym czasie, a mieszczanie i arystokraci walczą ramię w ramię.
• Rebelia w Anglii trwała kilka lat. Pojmanie króla Karola I nastąpiło w 1647r., a egzekucja w 1649r. U Dumasa oba te wydarzenia dzieją się w roku 1649r.
• Kat, który ściął Karola I, poprosił go zgodnie ze zwyczajem o wybaczenie, lecz król mu go nie dał. W powieści Dumasa nie ma tego wydarzenia.
• Sprawa z diamentowymi spinkami miała miejsce naprawdę, jednak wyglądała zupełnie inaczej, zaś diamenty królowej nie przywieźli muszkieterowie, lecz księżna de Chevreuse.
• Z historii wynika, że księżna de Chevreuse była kochanką Buckinghama. W powieściach nie ma o tym wzmianki.
• Celowo pominięto milczeniem fakt, iż podczas pierwszej schadzki Buckinghama z królową Francji premier Anglii próbował niemalże zgwałcić Annę Austriaczkę. W powieści doby romantyzmu takie wydarzenie nie mogło być opisane. Buckingham jedynie dwuznacznie mówi królowej Annie o ich pierwszej schadzce, która im się "nie udała".
• Buckingham był naprawdę biseksualistą i kochankiem króla Jakuba I. W trylogii jest to celowo pominięte.
• Ludwik XIII miał skłonności homoseksualne. Posiadał nawet osobistego kochanka, którym był jego koniuszy, markiz Cinq-Mars. W powieściach nie ma o tym ani słowa.

Dumas miał zwyczaj nie czytać tego, co raz już napisał. Dopiero pod koniec życia czytał swoje powieści, gdyż, jak powiedział, wcześniej nie miał na to czasu. Wskutek tego nie korygowania faktów doszło w powieściach o muszkieterach do kilku błędów:

• Atos, opowiadając d'Artagnanowi o pierścieniu, jaki ofiarował Milady mówi, że pierścień ów otrzymała jego matka od swojej matki. Nieco później jednak wspomina, że jego ojciec dał go jego matce w prezencie ślubnym.
• W czasie trwania akcji Trzech muszkieterów rządził w Anglii Karol I. Jednak gdy Dumas opisuje śmierć Buckinghama pisze, że opłakiwał go król Jakub I.
• W Trzech muszkieterach de Wardes jest hrabią. Jednakże pod koniec powieści, kiedy muszkieterowie odprawiają sąd nad Milady, mówią o nim "baron de Wardes", a więc Dumas zdegradował go o jeden stopień w hierarchii arystokratycznej. Za to w Wicehrabi de Bragelonne de Wardes jest wspominany znowu jako hrabia.
• W Trzech muszkieterach Rochefort jest hrabią i tak też tytułują go Richelieu oraz Milady. Pod koniec powieści, gdy Rochefort aresztuje d'Artagnana na rozkaz kardynała, przedstawia się jako "kawaler de Rochefort". W Dwadzieścia lat później Rochefort znowu jest hrabią.
• W Trzech muszkieterach lord de Winter mówi, że jego młodszy brat był mężem Milady. Nieco później Milady opowiada Feltonowi, że jej mężem był jego starszy brat.
• Kiedy d'Artagnan powraca z Anglii, dowiaduje się od kapitana de Treville, że król mianował go królewskim muszkieterem. W dalszym ciągu powieści Gaskończyk jednak dalej jest gwardzistą królewskim. Na końcu książki, gdy Richelieu mianuje go porucznikiem, znowu jest muszkieterem.
• Gdy Richelieu daje Milady carte blanche, widnieje na nim data 3 grudnia 1627r. Gdy jednak d'Artagnan pod koniec książki oddaje carte blanche Richelieu, widnieje na nim data 5 sierpnia 1628r, która zdecydowanie bardziej pasuje do wydarzeń opisanych w Trzech muszkieterach.
• W Trzech muszkieterach Milady jest nieraz wspominana jako hrabina de Winter. W całej trylogii nie ma jednak wzmianki o tym, aby jej mąż był hrabią. Jeśli jednak nim był, to lord de Winter, jako młodszy brat męża Milady, po jej śmierci i wydziedziczeniu bratanka przez Karola I, powinien zostać hrabią de Winter, ale tak się nie dzieje.
• Pod koniec akcji Trzech muszkieterów Atos ma 36 lat, a zatem w Dwadzieścia lat później powinien mieć 56. Natomiast Dumas pisze, że miał lat 47.
• W Trzech muszkieterach kat z Lille doskonale zna Milady de Winter, więc na pewno również znał jej prawdziwe nazwisko - Karolina Bakson. Jednak w Dwadzieścia lat później kat, spowiadając się Mourdantowi, przedstawia mu Milady jako Anne de Bruile, czyli nazwiskiem, którym przedstawiła się Atosowi wychodząc za niego za mąż - nazwiskiem, którego kat nie mógł znać.
• W Trzech muszkieterach oraz w Dwadzieścia lat później d'Artagnan nie zna angielskiego, natomiast w Wicehrabi de Bragelonne już doskonale posługuje się tym językiem, choć nie jest powiedziane, kiedy się go nauczył i w ogóle istnieje wątpliwość, aby kiedykolwiek miał taką możliwość.
• W Trzech muszkieterach Portos nie zna żadnego obcego języka, jednak w Dwadzieścia lat później okazuje się, że zna hiszpański.
• W Wicehrabi de Bragelonne Atos wspomina, że on i Grimaud byli w Anglii, ratując króla Karola I w roku 1641r., a przecież był to 1649r.
• W Wicehrabi de Bragelonne Raul ma 24 lata. Biorąc pod uwagę fakt, że urodził się on w 1634r., a akcja ostatniej części trylogii dzieje się w 1661r, to powinien mieć on co najmniej 27 lat.

Trzej muszkieterowie odnieśli natychmiastowy sukces, który zaowocował nie tylko kontynuacją powieści, ale też powstaniem teatralnej adaptacji oraz trzech tłumaczeń na język angielski już w 1846r. Powstały również liczne utwory pisarzy mniejszej rangi, którzy otwarcie nawiązując do Trzech muszkieterów, głównie poprzez kontynuację fabuły, także mieli nadzieję na odniesienie sukcesu.

Dumas w istotny sposób przyczynił się do popularyzacji specyficznego typu powieści historycznej, ukazującego losy fikcyjnego bohatera na tle wiernie przedstawionych wydarzeń historycznych. Stworzył również nowy wariant bohatera pozytywnego - odważnego, szlachetnego, lecz stale wikłającego się w kłopoty przez zły zbieg okoliczności lub też z powodu zbytniej brawury. Do legendy przeszła dewiza muszkieterów - jeden za wszystkich, wszyscy za jednego.

Przygody muszkieterów były wielokrotnie adaptowane, zarówno w formie teatralnej, jak i filmowej - aktorskiej lub animowanej.

POCZYTAJ

• Alexandre Dumas - Trzej muszkieterowie

Mikołajek to seria książek napisana przez René Goscinny'ego (1926-1977) i zilustrowana przez Jean-Jacques'a Sempé.

Pierwsza historyjka o przygodach Mikołajka pt. L’œuf de Pâques została opublikowana 29 marca 1959r. na łamach francuskiego dziennika Sud-Ouest Dimanche. Początkowo autorzy nie planowali jej kontynuacji, jednak żywy odzew ze strony czytelników spowodował, że zdecydowali się stworzyć kolejne opowiadania. Odtąd Goscinny i Sempé aż do 1965r. publikowali kolejne historyjki w Sud-Ouest i Pilote. W ciągu sześciu lat stworzyli ich 221. Wiele z nich zostało zebranych w wydanych w latach 60. XX w. pięciu książkach: Mikołajek, Rekreacje Mikołajka, Mikołajek i inne chłopaki, Wakacje Mikołajka, Joachim ma kłopoty (później tytuł zmieniono na Mikołajek ma kłopoty).

Po ponad 30 latach od śmierci Goscinny'ego jego córka Anna zdecydowała się ujawnić nieznane dotąd opowiadania. Tak powstał kolejny tom przygód Mikołajka: Nowe przygody Mikołajka (oryg. Histoires inédites du Petit Nicolas), wydany we Francji w 2004r. Następny tom Nowych przygód Mikołajka miał swoją premierę we Francji 5 października 2006r. Trzeci tom z nieznanymi opowiadaniami o Mikołajku - Nieznane przygody Mikołajka (oryg. Le Petit Nicolas, le Ballon. Dernières Histoires Inédites) ukazał się 5 marca 2009r. Zawiera 10 niepublikowanych dotąd historyjek, napisanych przed laty przez Goscinny'ego, o których istnieniu nie wiedział nawet Sempé i w związku z tym ilustracje do książki wykonał współcześnie.

Na podstawie serialu animowanego powstało kilkanaście książek z ilustracjami z serialu: Najnowsze przygody Mikołajka, Rozrywki Mikołajka, Gry i zabawy Mikołajka, Szkolne przygody Mikołajka, Gry i zabawy Mikołajka na przerwy w szkole, Rodzinne przygody Mikołajka i Podwórkowe przygody Mikołajka. Na rynku można znaleźć także inne książki o Mikołajku: Mikołajek Książka Rozkładanka, Wakacje Mikołajka. Wczasy nad morzem, Przepisy Mikołajka, Rok szkolny z Mikołajkiem i Mikołajek Kolorowanka. Na podstawie Nowych przygód Mikołajka powstały książki dla młodszych dzieci z kolorowymi ilustracjami. Jak dotąd wydano takie publikacje, jak Mikołajek i Wielki Cyrk Kolegów, Zima Mikołajka, Paczka Mikołajka, Wiosna Mikołajka i Lato Mikołajka.

Od 2009 do 2013r. włącznie wydawnictwo Znak Emotikon wydawało kalendarze książkowe z Mikołajkiem. W 2009 i 2012r. pojawiły się też kalendarze ścienne. W 2015r. wraz z książką Paczka Mikołajka na rynek trafiła gama gadżetów z Mikołajkiem w roli głównej, w tym m.in. kubeczki, ręczniki, tacki kuchenne, szklanki oraz kalendarz ścienny. W tym samym roku ukazały się też cztery zeszyty edukacyjne z bohaterem: Lubię szkołę z Mikołajkiem, Lubię szkołę z Mikołajkiem 2, Szkoła z Mikołajkiem jest super i Szkoła z Mikołajkiem jest super 2.

W 2009r. ukazał się film oparty na serii książek pt. Mikołajek w reżyserii Laurenta Tirarda. W 2014r. odbyła się premiera drugiego filmu Tirarda o Mikołajku pt. Wakacje Mikołajka.

ODWIEDŹ

• Polska strona Mikołajka

Księga dżungli (oryg. The Jungle Book) oraz Druga księga dżungli (oryg. The Second Jungle Book) to cykl wywodzących się z tradycji Pańczatantry (najsławniejszy zbiór ponad 200 bajek, powstały w Indiach między IV a III w.p.n.e.), znanych na całym świecie opowiadań autorstwa angielskiego pisarza i noblisty Josepha Rudyarda Kiplinga (1865-1936), tworzącego w nurcie wiktorianizmu.

Opowiadania wchodzące w skład zbioru dotyczą Indii i ich folkloru oraz indyjskich dżungli. Autor, urodzony w Indiach, zdobył niezbędną wiedzę poprzez obserwacje, badania oraz dzięki zasłyszanym opowieściom, jednakże opowiadania powstały w latach 1893-1895, gdy mieszkał w Vermoncie, w Stanach Zjednoczonych.

Bohaterem wielu z nich był żyjący wśród dzikich zwierząt chłopiec, który, wykarmiony przez wilczą watahę, przyjaźnił się z rozmaitymi drapieżnikami i dopiero w wieku młodzieńczym powrócił do ludzkiej osady.

Pisarz, nie uciekając się do frazesów i moralizatorskiego tonu, ukazał całe spektrum rozmaitych postaw życiowych oraz surowe, rygorystyczne, ale również sprawiedliwe, nie pozbawione zasad etycznych, prawo dżungli. Kipling ukazał w ten sposób społeczeństwo zwierząt niemal jako utopię w opozycji do społeczeństwa ludzi, zarazem nie idealizując mieszkańców dżungli.

Oryginalność tych opowiadań polegała także na tym, że Kipling, nawiązując do tradycji bajki zwierzęcej, zrezygnował z konwencjonalnego przedstawienia reprezentantów rozmaitych gatunków, które praktycznie nie zmieniło się od czasów Ezopa, Fedrusa i La Fontaine’a. U niego wilki są opiekuńcze, pantera łagodna, mądry niedźwiedź zaś stoi na straży niepisanych zasad współżycia w społeczności. Także postacie drugoplanowe - niezależny pyton, mściwy tygrys, filozofujący słoń, podstępny szakal i płaczliwy szczur piżmowy - zostały opisane w sposób daleki od schematów. Bajka, jako gatunek literacki służący satyrycznemu odzwierciedleniu rzeczywistości, pojawiła się jedynie we fragmentach ukazujących stado małp. Ten zbiorowy portret bezmyślnej hordy interpretowano niekiedy jako złośliwą aluzję do środowiska hinduskich nacjonalistów.

Wbrew tytułowi nie wszystkie opowiadania rozgrywają się w dżungli. Kipling dołączył do cyklu także historię z mórz podbiegunowych oraz kilka tekstów, których akcja toczy się w świecie ludzi. Przedstawił w nich obowiązki kornaków na służbie u sahiba, odważnego ichneumona, który uratował przed kobrami rodzinę angielskich kolonistów oraz hinduskiego ministra, który nagle porzucił prestiżowe stanowisko i pogrążył się w mistycznej, pustelniczej kontemplacji.

Pierwsze polskie wydanie Księgi dżungli ukazało się w 1900r. pod tytułem Księga puszczy w tłumaczeniu Józefa Czekalskiego. Kolejne miały już tytuł Księga dżungli: przekład Franciszka Mirandoli w 1922r., przekład Józefa Birkenmajera w 1931r. i przekład Andrzeja Polkowskiego w 2010r.

Druga księga dżungli została przetłumaczona przez Józefa Czekalskiego w 1902r. i wydana pod tytułem Druga księga puszczy. Kolejne, pod tytułem Druga księga dżungli, przetłumaczyli: Teodor Mianowski w 1903r., Franciszek Mirandola w 1923r., Józef Birkenmajer w 1928r.

W pierwszym tomie Księgi dżungli w tłumaczeniu Franciszka Mirandoli nazwy własne, tj. imiona postaci i niektóre nazwy miejsc, mają inne brzmienie niż w Drugiej księdze dżungli w tłumaczeniu Józefa Birkenmajera, np. Mauli -> Mowgli, Balu -> Baloo). Nazwy własne w księdze drugiej są bliższe oryginałowi.

Plastyczne opisy świata bujnej przyrody znad Gangesu i niezwykła spostrzegawczość autora zostały z czasem docenione przez biologów. Nazwisko Kiplinga uwieczniono w nazwach wymarłego krokodylomorfa (Goniopholis kiplingi) oraz pająka z rodziny skakunowatych (Bagheera kiplingi), w tym wypadku upamiętniając także imię czarnej pantery, która troszczyła się o bohatera książki.

W 1903r. Kipling zgodził się, by kilka pomysłów z jego opowiadań zostało wykorzystanych w programie szkoleniowym letniego obozu dla chłopców, którego turnusy odbywały się nad jeziorem Newfound w New Hampshire. Działalność tego obozu wspierał przez całe życie. Również Robert Baden-Powell wykorzystał wiele wątków z Księgi dżungli, tworząc zasady, nazewnictwo i symbolikę ruchu skautowskiego.

Francuski kompozytor Charles Koechlin, zafascynowany opowiadaniami, stworzył na ich podstawie cykl orkiestrowy Le livre de la jungle, uważany za jego najwybitniejsze dzieło. Cykl, który powstawał przez blisko 40 lat, zawiera trzy bliskie impresjonizmowi pieśni z orkiestrą oraz cztery poematy symfoniczne.

Księga dżungli była inspiracją m.in. dla Walta Disneya. Na motywach powieści oparto kilka filmów, głównie animowanych, a także aktorski film z 2016r. w reż. Jona Favreau.

POCZYTAJ I POSŁUCHAJ

• Joseph Rudyard Kipling - Księga dżungli
• Joseph Rudyard Kipling - Druga księga dżungli

Król Maciuś Pierwszy to powieść Janusza Korczaka (1878-1942), wydana w 1922r.

Bohaterem powieści jest kilkuletni chłopiec, syn statecznego i rozważnego króla, po którego śmierci zostaje zmuszony do objęcia tronu. Miejsce beztroskich zabaw z rówieśnikami zajmują przykre obowiązki, narzucane przez dworską etykietę i powinności wobec podległego Maciusiowi ludu, tym trudniejsze do ogarnięcia, iż trzy państwa ościenne wypowiedziały właśnie wojnę młodocianemu królowi. Rezolutny chłopiec postanawia wybrać się na front, w czym pomaga mu nie mniej zaradny życiowo przyjaciel Felek, syn plutonowego. Jako Tomcio, zwykły żołnierz, Maciuś bierze udział w codziennym życiu prawdziwych wojaków i wsłuchuje się w ich rozmowy. Pod wpływem negatywnych opinii o zarządzaniu królestwem chłopiec postanawia przeprowadzić w nim gruntowne reformy, tymczasem jednak zostaje ranny w jednej z bitew i dostaje się do niewoli. Dzięki wrodzonej mądrości i dziecinnemu urokowi udaje mu się ostatecznie zawrzeć rozejm ze skonfliktowanymi państwami i powrócić do domu.

Po objęciu panowania nad królestwem, rządzonym pod jego nieobecność przez glinianą kukłę, Maciuś zabiera się do energicznych działań, niewiele już robiąc sobie z dworskiej etykiety i strofowania ze strony rozlicznych doradców. Tworzy dwa odrębne sejmy - jeden dla dorosłych, drugi dla dzieci - i cierpliwie wysłuchuje najmłodszych petentów, starając się spełniać ich postulaty. Kilkuletniemu chłopcu brakuje jednak doświadczenia i wiedzy na temat rozmaitych dziedzin życia, toteż zaproponowane przez niego zmiany, zamiast ulepszać sytuację w państwie, wprowadzają do niej jedynie sporo chaosu. Pragnąć ulżyć w niedoli jednym, Maciuś pogarsza los innych, a dbając o jednostki - nie bierze pod uwagę funkcjonowania całego królestwa. Wzrasta też zadłużenie państwa względem królestw, z którymi Maciuś zawarł rozejm - pożyczone od nich kwoty okazują się niewystarczające dla przeprowadzenia założonych reform.

Sporym sukcesem dyplomatycznym Maciusia okazuje się zawarta w międzyczasie przyjaźń z królem ludożerców, Bum-Drumem. I tu jednak małoletni król okazuje się zbyt niedoświadczony, nie szanuje bowiem miejscowych obyczajów i obraża tym samym całą społeczność.

Skutki wprowadzonych reform okazują się tymczasem coraz bardziej zgubne, zatargi między sejmem dorosłych a radą dzieci wprowadzają spore zamieszanie, z którego ponownie korzystają dawni najeźdźcy. Z powodu braku chęci poddanych Maciusiowi nie udaje się tym razem wygrać wojny, wyrokiem parlamentu zostaje więc skazany na śmierć przez rozstrzelanie. W ostatniej chwili dygnitarze zamieniają karę na zesłanie na bezludną wyspę.

Dalsza część przygód Maciusia opisana jest w książce Król Maciuś na wyspie bezludnej, wydanej w 1923r.

Powstało kilka adaptacji książki:

• Król Maciuś I - polski film z 1958r. w reż. Wandy Jakubowskiej
• Król Maciuś I - polski spektakl telewizyjny z 1997r. w reż. Filipa Zylbera
• Król Maciuś Pierwszy - polsko-francusko-niemiecki, 26-odcinkowy serial animowany z 2002r., emitowany w latach 2003-2005
• Król Maciuś Pierwszy - film animowany zrealizowany w 2007r. na podstawie serialu z 2002r. przez tę samą ekipę
• Król Maciuś Pierwszy (Король Матиуш Первый) - opera Lwa Konowa z 2009r.

Felix, Net i Nika to cykl książek science fiction dla dzieci i młodzieży autorstwa Rafała Kosika (1971-), wydawanych przez wydawnictwo "Powergraph". Opowiada o przygodach trójki tytułowych, młodych przyjaciół - Felixa Polona, Neta Bieleckiego oraz Niki Mickiewicz, uczęszczających do warszawskiego gimnazjum im. profesora Stefana Kuszmińskiego.

W cyklu ukazały się następujące książki:

1. Felix, Net i Nika oraz Gang Niewidzialnych Ludzi
2. Felix, Net i Nika oraz Teoretycznie Możliwa Katastrofa
3. Felix, Net i Nika oraz Pałac Snów
4. Felix, Net i Nika oraz Pułapka Nieśmiertelności
5. Felix, Net i Nika oraz Orbitalny Spisek
6. Felix, Net i Nika oraz Orbitalny Spisek 2: Mała Armia
7. Felix, Net i Nika oraz Trzecia Kuzynka
8. Felix, Net i Nika oraz Bunt Maszyn
9. Felix, Net i Nika oraz Świat Zero
10. Felix, Net i Nika oraz Świat Zero 2. Alternauci
11. Felix, Net i Nika oraz Nadprogramowe Historie, składa się z opowiadań:
    • Tajemnica Kredokrada, ustawione czasowo po cz. 1
    • Metoda Sześciopalczastego, ustawione czasowo po cz. 2
    • Priorytet Zero, punkt widzenia fragmentu cz. 2 z perspektywy agenta Mamrota
    • Wędrujące Samogłoski, ustawione czasowo w przyszłości, pokazanej w okolicy cz. 2
    • Bardzo Senna Ryba, ustawione czasowo po cz. 3
    • Ściema Smoczysława, ustawione czasowo po cz. 4
    • Wysłannicy, ustawione czasowo w cz. 9
    • Romantyczny Projekt Interdyscyplinarny, brak mocnych powiązań czasowych z innymi książkami z serii
12. Felix, Net i Nika oraz Sekret Czerwonej Hańczy
• Felix, Net i Nika oraz Koszmarna Podróż, opowiadanie ustawione czasowo w cz. 12
13. Felix, Net i Nika oraz Klątwa Domu McKillianów
14. Felix, Net i Nika oraz (nie)Bezpieczne Dorastanie
15. Felix, Net i Nika oraz Koniec Świata Jaki Znamy
• Felix, Net i Nika oraz Zygfryd Samozwaniec, opowiadanie ustawione czasowo po cz. 15

Na podstawie powieści Felix, Net i Nika oraz Teoretycznie Możliwa Katastrofa zrealizowany został film, którego premiera odbyła się 28 września 2012r.

POCZYTAJ

• WikiFNiN - otwarta encyklopedia o serii Felix, Net i Nika

Bajki Ignacego Krasickiego (1735-1801) to najtrwalszy pomnik literacki oświecenia, klasyka literatury polskiej. Osadzone w europejskiej tradycji gatunku są niedoścignione w swym artystycznym pięknie. Aktualną obserwację nad światem i naturą człowieka zawarł poeta także w Satyrach. Klasyk poezji zintelektualizowanej był artystą słowa, wydobywającym poetyckość z obszarów najrzadziej poszukiwanych.

Bajki i przypowieści to zbiór bajek, wydany w 1779r. w Warszawie przez Michała Grölla.

Zbiór składa się ze 117 krótkich bajek epigramatycznych, podzielonych na cztery główne części i Przydatek (11 utworów), poprzedzonych wierszami Do dzieci i Wstęp do bajek. W większości są to utworzy oryginalne, chociaż niektóre nawiązują do bajek orientalnych, starożytnych i nowożytnych.

Bajki poruszają takie tematy, jak: zło moralne, pycha, zazdrość, chciwość, skąpstwo, odróżnianie spraw istotnych oraz nieistotnych, uleganie pozorom, konsekwencje kierowania się emocjami, zalety kierowania się rozsądkiem i wiedzą o świecie, krytyka życia dworskiego. Bohaterami bajek są zwykle zwierzęta, symbolizujące określone cechy ludzkie.

Po wydaniu pierwszego tomiku bajek Krasicki nadal uprawiał ten gatunek, publikując utwory m.in. w czasopiśmie Co tydzień (1798-1799). Bajki te były zwykle dłuższe, niż opublikowane w Bajkach i przypowieściach, opierały się przy tym na wzorach La Fontaine'a (jeden z czołowych przedstawicieli klasycyzmu francuskiego, autor blisko 250 bajek).

Zbiór tych bajek, pisanych w latach 1779-1800, pt. Bajki nowe, został wydany po śmierci Krasickiego w 1802r. przez Franciszka Dmochowskiego.

POCZYTAJ I POSŁUCHAJ

• Ignacy Krasicki - Bajki i przypowieści
• Ignacy Krasicki - Bajki i przypowieści
• Ignacy Krasicki - Bajki nowe

Cudowna podróż (oryg. Nils Holgerssons underbara resa genom Sverige) to powieść autorstwa szwedzkiej pisarki Selmy Ottilii Lovisy Lagerlöf (1858-1940), napisana w dwóch częściach w latach 1906-1907. Pierwsze polskie wydanie powieści miało miejsce już w 1910r. w tłumaczeniu Janiny Mortkowiczowej.

Akcja powieści toczy się w drugiej połowie XIX w. Główny bohater opowiadania - 14-letni Nils Holgersson początkowo mieszka z rodzicami w wiosce w Skanii na południu Szwecji. Chłopiec ma zły charakter, nie słucha rodziców i dręczy zwierzęta. Pewnego dnia, kiedy nie chce pójść z rodzicami do kościoła, ojciec pozwala mu nie iść, lecz nakazuje przeczytać wskazany fragment z Biblii. Nils zostaje sam w domu i znużony perspektywą czytania Pisma Świętego obmyśla, jaki figiel mógłby znowu spłatać. Przeszukując starą skrzynię, niespodziewanie spotyka w niej krasnoludka, którego łapie i chce zamknąć w klatce. Krasnoludek zmienia go wówczas w człowieczka własnego wzrostu. Kiedy Nils wychodzi na zewnątrz, zwierzęta, które dotychczas były bezbronnymi ofiarami jego "zabaw", teraz usiłują wziąć odwet na bezbronnym Nilsie. Z opresji ratuje go gąsior Marcin, który zabiera go w podróż, przyłączając się do stada dzikich gęsi lecących na północ, do Laponii. W trakcie tej niezwykłej podróży Nils poznaje Szwecję i przeżywa rozmaite przygody, a następnie powraca do domu całkowicie odmieniony, a krasnoludek przywraca go do pierwotnych rozmiarów.

Wyprodukowano cztery filmy lub seriale oparte na powieści - radziecki (1955), szwedzki (1962), japońsko-austriacki (1980) oraz szwedzko-niemiecki (2011).

POCZYTAJ

• Selma Lagerlöf - Cudowna podróż T. 1
• Selma Lagerlöf - Cudowna podróż T. 2

Cyberiada to cykl opowiadań Stanisława Lema (1921-2006), osadzonych w świecie robotów, z głównymi bohaterami Trurlem i Klapaucjuszem. Po raz pierwszy został wydany pod tym tytułem nakładem Wydawnictwa Literackiego w 1965r.

Cykl opowieści o przygodach dzielnych robotów - konstruktorów w świecie robotów, rozpoczęty trzema opowiadaniami w Bajkach robotów (1964), był kontynuowany przez autora w następnych latach nowymi utworami w zbiorach: Polowanie (1965), Bezsenność (1971), Maska (1976) oraz Powtórka (1979).

W świecie Cyberiady większość bohaterów to roboty lub inteligentne maszyny. Opowiadania skupiają się na problemach indywidualnych i społecznych, ale też na bezcelowych próbach osiągnięcia szczęścia dla ludzkości środkami technologicznymi. Niezwykły efekt literacki pisarz uzyskał poprzez zastosowanie konwencji staropolskiej gawędy szlacheckiej w połączeniu z techniczno - kosmiczną opowieścią fantastycznonaukową w stylu eposu, poematu heroikomicznego czy powiastki filozoficznej. Autor uważał dzieło za swoje szczytowe osiągnięcie. Pogląd ten jest również podzielany przez wielu krytyków.

Z powodu podobieństwa obu zbiorów (świat, tematyka), Cyberiada jest zwykle łączona z Bajkami robotów.

Opowieści z Narnii (oryg. The Chronicles of Narnia) to cykl siedmiu powieści fantasy napisanych przez brytyjskiego pisarza i filologa C.S. Lewisa (1898-1963) pomiędzy 1949 a 1954r., uważany za klasykę literatury dziecięcej oraz najlepszą pracę autora. Za ostatnią część cyklu Lewis został nagrodzony w 1956r. Carnegie Medal, angielską nagrodą literacką.

Opowieści z Narnii opowiadają o przygodach dzieci, które odkrywają historię świata, miejsca, gdzie zwierzęta mówią, magia jest powszechna, a dobro walczy ze złem. W większości książek protagonistami są postaci z realnego świata, które w magiczny sposób przenoszone zostają do Narnii, aby pomóc w zażegnaniu trwającego tam kryzysu.

Większość wydarzeń ma miejsce w stworzonym przez Lewisa świecie Narnii. Jest on przedstawiony jako jeden z niezliczonych innych światów, włączając w to również nasz własny świat.

Powracającym motywem jest wzajemne oddziaływanie pomiędzy różnymi światami składającymi się na wszechświat Narnii. Przejścia pomiędzy nimi następują na wiele sposobów, a ich celem, zazwyczaj, jest wprowadzenie nowych postaci. Kosmologia krainy nie jest tak wewnętrznie spójna, jak Śródziemie Tolkiena, ale wystarczająco, żeby nadać książkom baśniowego charakteru. W toku wydarzeń dowiadujemy się, że świat jest płaski, geocentryczny, posiada układ gwiazd różny od naszego oraz że czas w poszczególnych światach płynie niezależnie. Jeżeli od ostatniej wizyty w tym świecie minął rok, wówczas może to oznaczać upływ jedynie tygodnia albo aż tysiąca lat w świecie Lewisa.

Lewis przedstawia czytelnikom cały okres istnienia baśniowego świata, począwszy od procesu stworzenia poprzez niektóre wydarzenia z jego historii, a kończąc na zniszczeniu. Cechą charakterystyczną książek dla dzieci jest to, ze to właśnie one, dzieci pochodzące z naszej rzeczywistości, grają główne role w powyższych wydarzeniach. Historia Narnii składa się z kilku głównych okresów: stworzenia i czasu krótko po nim, rządów Białej Czarownicy, "złotego wieku", inwazji Telmarów i pokonania ich przez Kaspiana X, rządów Kaspiana i jego potomków oraz zniszczenia świata. Podobnie jak w innych tego typu historiach, narracja niekoniecznie przedstawiona jest w sposób chronologiczny.

Świat Narnii opisany w Opowieściach... jest jednym dużym kontynentem otoczonym Wielkim Wschodnim Oceanem. Na nim znajduje się siedem wysp. Na kontynencie znajdują się krainy Archenlandii, Kalormenu, Telmaru oraz szereg innych regionów, występujących w Opowieściach, jednak nie opisanych jako osobne kraje. Są to Zachodnie Odludzie, górzysty obszar na wschód od Narnii, i Dzikie Kraje Północy. Dodatkowo Lewis pokrótce opisuje niezwykłe obszary, które istnieją w samej krainie oraz wokół niej.

Warto zauważyć, że topografia Narnii podlega niszczącym wpływom procesów geologicznych. W Księciu Kaspianie dzieci powracają do Narnii po nieznanym czasie i orientują się, że rzeka, którą poznali w Lwie, czarownicy i starej szafie zmieniła bieg, tworząc w swoim ujściu głębokie wąwozy i krawędzie.

Dostępnych jest kilka map świata Narnii, włączając w to kolorową wersję rysowniczki Pauline Baynes z 1972r., postrzeganą jako "oficjalną". Obecnie nie jest drukowana, jednakże dostępne są mniejsze kopie, znajdujące się w opublikowanych w twardej oprawie wydaniach z 2006 roku. Dwie kolejne mapy zostały stworzone na fali popularności filmu Lew, czarownica i stara szafa z 2005r. Jedna, zwana Różaną Mapą Narnii, jest luźno oparta na mapie Baynes z symbolem Narnii na spodzie. Druga, stworzona w monochromatycznym i archaicznym stylu, przypominająca Tolkienowską mapę Śródziemia, jest dostępna w książkach oraz na interaktywnej wersji filmu na płycie DVD, jednakże obejmuje ona wyłącznie Narnię i nie ma na niej innych krajów z tego świata.

Narnia jest gęsto zaludniona przez dwa rodzaje mieszkańców: ludzi pochodzących ze świata realnego oraz istoty stworzone przez Aslana i ich potomków. Większość ludzi pochodzących z naszej rzeczywistości gra główne role w książkach, jednak zdarzają się tacy, którzy występują jedynie przelotnie. Kraina sama w sobie jest opisana jako zamieszkana przez różne rodzaje stworzeń. Lewis nie zapożycza postaci z jednego źródła, lecz wielu, dodając kilka swoich pomysłów.

Pochodzenie nazwy Narnia jest niepewne. Paul Ford w książce Kieszonkowy podręcznik o Narnii stwierdził, że nie ma wzmianki mówiącej, iż Lewis sugerował się starożytnym, włosko - umbryjskim miastem Nequinium, które zostało podbite przez Rzymian i przemianowane na Narnia w 299r.p.n.e. od rzeki Nar. Jednakże możliwe jest, że natknął się on przynajmniej na którąś z około siedmiu wzmianek o Narnii z literatury łacińskiej, kiedy uczęszczał na studia klasyczne w Oxfordzie. Możliwe jest również, ale nie ma na to mocnych dowodów, że Lewis, który studiował średniowieczną i renesansową literaturę, był świadomy odniesienia do Łucji z Narnii (włoskiej mistyczki) z niemieckiego tekstu z 1501r.

Oprócz dużej liczby motywów chrześcijańskich, cykl zapożycza postaci i idee z mitologii greckiej oraz rzymskiej, jak również z tradycyjnych baśni brytyjskich i irlandzkich. Niektóre elementy zawarte w książkach są bardziej średniowieczne.

Lewis znany był z zainteresowania średniowiecznym symbolizmem literackim i renesansową astrologią, która jest dużo bardziej widoczna w innych jego książkach.

W 2008r. Michael Ward opublikował książkę Planeta Narnia, w której wysuwa propozycję traktowania każdej z siedmiu książek, jako jednego z ciał niebieskich lub "planet", znanych w średniowieczu na podstawie ptolemejskiego lub geocentrycznego modelu kosmologicznego. Każde z tych ciał miało przypisane pewne atrybuty i właśnie te atrybuty miały zostać potajemnie użyte przez Lewisa do ułożenia wydarzeń w książkach.

Swoje odzwierciedlenie w Opowieściach z Narnii znajdują wczesne lata życia autora. Urodzony w 1898r. w Belfascie, przeprowadził się wraz z rodziną do dużego domu na przedmieściach, kiedy miał lat siedem. Dom zawierał długie korytarze i puste pokoje, a Lewis i jego brat wymyślali fantastyczne światy, gdy go przeszukiwali. Tak jak Kaspian i Rilian, tak i Lewis stracił w dzieciństwie matkę. Większość swojej młodości spędził w szkołach z internatem, co odpowiada edukacji Pevansiech. W trakcie II wojny światowej wiele dzieci zostało ewakuowanych z bombardowanego Londynu. W tym czasie niektóre z nich, włączając w to jedno o imieniu Łucja, zostały wraz z Lewisem w jego domu w Oksfordzie, tak jak rodzeństwo Pevansiech zostało u profesora.

Na Opowieści z Narnii składa się siedem ksiąg.

• Lew, czarownica i stara szafa (oryg. The Lion, the Witch and the Wardrobe)

  Ukończona zimą 1949r., opublikowana w 1950r.

  Opowiada historię czwórki zwyczajnych dzieci: Piotra, Edmunda, Zuzanny i Łucji Pevensie. W domu profesora Kirke'a odkrywają szafę, która prowadzi do magicznego świata Narnii. Rodzeństwo Pevensie pomaga Aslanowi uratować ją z rąk złej Białej Czarownicy, która rządzi Ker - Paravelem i Samotnymi Wyspami od stu lat bezustannej zimy.

• Książę Kaspian (oryg. Prince Caspian)

  Ukończona jesienią 1949r., opublikowana w 1951r.

  Opowiada historię drugiej wyprawy dzieci Pevensich do Narnii. Zostają przywołane siłą rogu Zuzanny, użytego przez Kaspiana, kiedy był w potrzebie. Książę ucieka do lasu przed swoim wujem Mirazem, który uzurpował sobie tron. Raz jeszcze rodzeństwo wyrusza, aby ocalić Narnię. Wspierane najpierw przez innych Narnijczyków, a ostatecznie przez samego Aslana, udaje im się zwrócić tron jego prawowitemu władcy.

• Podróż "Wędrowca do Świtu" (oryg. The Voyage of the Dawn Treader)

  Ukończona zimą 1950r., opublikowana w 1952r.

  Obraz wciąga Łucję i Edmunda Pevensie, wraz z ich pedantycznym kuzynem Eustachym Scrubbem, do Narnii. Kiedy już tam są, dołączają do wyprawy Kaspiana, mającej na celu odszukanie siedmiu lordów wygnanych w czasach, kiedy Miraz objął tron. Ta niebezpieczna podróż w kierunku, znajdującego się na początku świata, kraju Aslana staje się dla nich szansą stanięcia twarzą w twarz z wieloma cudami i niebezpieczeństwami, jakie oferuje Narnia.

• Srebrne krzesło (oryg. The Silver Chair)

  Ukończona wiosną 1951r., opublikowana w 1953r.

  Jest pierwszą narnijską książką bez rodzeństwa Pevensie. Zamiast nich Aslan przywołuje do Narnii Eustachego razem z jego koleżanką z klasy, Julią Pole. Na miejscu dostają cztery znaki, mające pomóc im w odnalezieniu księcia Riliana, syna Kaspiana, porwanego dziesięć lat wcześniej. Eustachy i Julia, z pomocą Błotosmętka, stawiają czoła olbrzymiemu niebezpieczeństwu, zanim udaje im się odnaleźć Riliana, przetrzymywanego wbrew swojej woli pod urokiem Zielonej Czarownicy.

• Koń i jego chłopiec (oryg. The Horse and His Boy)

  Ukończona wiosną 1950r., opublikowana w 1954r.

  Powieść przenosi akcję w czasy rządów rodzeństwa Pevansie, ery, która zaczyna się i kończy w ostatnim rozdziale Lwa, czarownicy i starej szafy. Książka opowiada historię mówiącego konia Bree oraz młodego chłopca o imieniu Szasta, którzy są niewolnikami w Kalormenie. Spotykają się przypadkiem i razem planują odzyskać wolność, uciekając do Narnii. W trakcie podróży odkrywają planowany przez Kalormeńczyków napad na Archelandię i decydują się dotrzeć tam pierwsi, aby ostrzec króla. Po bitwie z Kalormeńczykami Szasta dowiaduje się, że jest porwanym za młodu następcą tronu Archenlandi.

• Siostrzeniec czarodzieja (oryg. The Magician's Nephew)

  Ukończona zimą 1954r., opublikowana w 1955r.

  Książka przenosi czytelnika w czasy początków Narnii, gdzie dowiaduje się on, jak Aslan stworzył tę krainę oraz w jaki sposób dostało się do niej zło. Digory Kirke i jego przyjaciółka Polly Plummer przypadkiem przenoszą się do innych światów, eksperymentując z magicznymi pierścieniami, stworzonymi przez wujka Digory'ego. Tam spotykają Jadis, przyszłą Białą Czarownicę i są świadkami stworzenia świata Aslana. Przeżyta przez Digory'ego i Polly przygoda pozwala odpowiedzieć na wiele istotnych pytań, dotyczących tej magicznej krainy.

• Ostatnia bitwa (oryg. The Last Battle)

  Ukończona wiosną 1953r., opublikowana w 1956r.

  Jest kroniką wydarzeń, ukazujących koniec Narnii. Julia i Eustachy powracają, aby uratować bajkową krainę od Krętacza, małpy, która, przekonując osła Łamigłówka do odgrywania roli Aslana, doprowadza do ostatecznej rozgrywki pomiędzy Kalormenami i królem Tirianem.

Książki zostały napisane w innej kolejności niż były początkowo wydane. Fani cyklu często mają różne opinie na temat właściwej kolejności, w jakiej należy czytać poszczególne części Opowieści z Narnii. Początkowo nie były one numerowane. Pierwszym, który tego dokonał, był amerykański wydawca Macmillan, numerujący książki w kolejności, w jakiej zostały pierwotnie wydane. Kiedy Harper Collins uzyskał prawa do cyklu w 1994r., poszczególne części serii zostały ponumerowane zgodnie z chronologicznym porządkiem, zasugerowanym przez Douglasa Greshama, pasierba Lewisa. Natomiast uczeni piszący na temat Narnii są zgodni, że kolejność, w jakiej zostały one wydane, nie jest tą, w jakiej zostały napisane.

Czytelnicy, którzy doceniają pierwotną kolejność, utrzymują oni, że wiele z magii Narnii pochodzi ze sposobu, w jaki świat jest stopniowo przedstawiany w Lwie, czarownicy i starej szafie. Twierdzą, że tajemnicza szafa, jako pewien narracyjny zabieg, jest znacznie lepszym wprowadzeniem do Narnii niż ten z Siostrzeńca czarodzieja, gdzie słowo "Narnia" pojawia się w pierwszym akapicie, jako coś już znajomego czytelnikowi. Co więcej, jest jasne z samych książek, że Lew, czarownica i stara szafa miała być czytana najpierw, a nie Siostrzeniec czarodzieja. Kiedy imię Aslan jest po raz pierwszy wspomniane w Lwie..., narrator stwierdza, że żadne z dzieci nie miało pojęcia, kim jest ów Aslan bardziej niż wy. Osoby popierające pierwotna numerację twierdzą, że to nonsens, jeżeli ktoś już czytał Siostrzeńca czarodzieja. Cytowane są również inne tego rodzaju przykłady z tekstu. Argumentacja ta częściowo opiera się na różnicy pomiędzy chronologią i narracją.

Pierwsze recenzje krytyków były pozytywne, a cykl szybko stał się popularny wśród dzieci. Od tamtego czasu jest oczywistym, że zarówno pozytywna, jak i negatywna reakcja na Opowieści z Narnii wiąże się ze światopoglądem religijnym. Pomimo że niektórzy postrzegali powieści jako nawracające, to inni twierdzili, że niewierzący czytelnicy również mogą się cieszyć serią ze względu na jej inne walory. Opowieści z Narnii mają duża liczbę zwolenników i są często używane do promowania wartości chrześcijańskich. Jednak pewna ich grupa krytykowała cykl za korzystanie z pogańskich motywów, a nawet za błędne przekazywanie treści biblijnych. Autorzy, którzy krytykowali książki, to m.in. J.K. Rowling (na gruncie etycznym) i bliski przyjaciel Lewisa J.R.R Tolkien (na gruncie estetycznym), choć warto zauważyć że Tolkien docenił Opowieści... jako literaturę dziecięcą i podarował jej egzemplarze swoim wnukom.

Przez lata C.S. Lewis oraz jego Opowieści z Narnii były krytykowane z wielu powodów, w dużej mierze przez innych autorów. Większość oskarżeń dotyczy seksizmu i rasizmu. Philip Pullman, autor trylogii Mroczne materie i tak zajadły krytyk prac Lewisa, że aż okrzyknięty pseudonimem "anty-Lewis", oświadczył: Śmierć jest lepsza niż życie; chłopcy są lepsi niż dziewczynki, biali ludzie są lepsi niż ciemnoskórzy; i tak dalej. Nie ma usprawiedliwienia dla tak obrzydliwych bzdur w Narnii, jeżeli potrafisz stawić temu czoła.

Opowieści z Narnii zostały przetłumaczone na czterdzieści jeden języków i są nieprzerwanie wydawane od 1954r. Do tej pory sprzedały się w liczbie ponad 120 milionów egzemplarzy. Wiele odniesień do Opowieści z Narnii znaleźć można zarówno w dziełach literackich różnych autorów, jak i w kulturze popularnej - piosenkach, grach i komiksach. Książki zostały wielokrotnie zaadaptowane, częściowo lub w całości, na potrzeby radia, telewizji, teatru i kina.

ODWIEDŹ

• Polska strona poświęcona Opowieściom z Narnii

Szatan z siódmej klasy to powieść Kornela Makuszyńskiego (1884-1953), wydana po raz pierwszy w 1937r. Jest to powieść młodzieżowa, ale zawiera również elementy powieści detektywistycznej.

Głównym bohaterem jest siedemnastoletni Adam Cisowski, mądry i logicznie myślący chłopiec, zwany przez swego nauczyciela "Szatanem" ze względu na swe nadzwyczajne zdolności detektywistyczne.

Powieść opowiada o tajemnicy z czasów wojen napoleońskich - zagadce, którą Adaś, wraz z rodziną Gąsowskich, będzie musiał rozwiązać.

Akcja rozgrywa się w 1937r. w Warszawie i w fikcyjnej wsi Bejgoła, położonej niedaleko Wilna. Czas fabularny obejmuje wydarzenia, o których dowiaduje się Adaś z Rękopisu Księdza Koszyczka. Dotyczą one wojny francusko - rosyjskiej w latach 1812-1813, kiedy to w dworku w Bejgole mieszkał Francuz z armii napoleońskiej. Przyjąć zatem należy, że czas fabularny trwa od 1812r. do 1937r. Główne wątki w utworze to szkolne kłopoty, historia rodu Gąsowskich, poszukiwanie skarbu.

Książka kilkukrotnie została przeniesiona na ekran:

• Szatan z siódmej klasy - nieukończony film polski z 1939r.
• Szatan z siódmej klasy - film polski z 1960r. w reżyserii Marii Kaniewskiej
• Szatan z siódmej klasy - film polski z 2006r. w reżyserii Kazimierza Tarnasa
• Szatan z siódmej klasy - polski serial telewizyjny z 2006r., na podstawie filmu, w reżyserii Kazimierza Tarnasa

Po zrealizowaniu "Awantury o Basię" otrzymałam mnóstwo listów od chłopców i dziewcząt, w których prosili, abym przeniosła na ekran "Szatana z VII klasy". Ponieważ sama bardzo lubię Makuszyńskiego - postanowiłam wykorzystać to "zamówienie społeczne" młodzieży - zwierzała się Maria Kaniewska dziennikarzowi "Ekranu".

Niebawem okazało się, że "Szatan..." dorównał popularnością jej poprzedniemu filmowi. Stał się również świetnym początkiem kariery młodziutkiej Poli Raksy - podówczas dziewiętnastoletniej studentki polonistyki na Uniwersytecie Wrocławskim. Maria Kaniewska wypatrzyła ją na okładce pisma "Dookoła świata" i zaangażowała nikomu nieznaną dziewczynę do jakże ważnej roli Wandy. Partnerował jej dwudziestoletni Józef Skwark - student łódzkiej szkoły filmowej. Dla niego była to też pierwsza rola.

W porównaniu z literackim pierwowzorem Kaniewska zdecydowała się na kilka zmian. Uwspółcześniła nieco realia, przenosząc akcję z okresu międzywojennego do współczesności. Wszystkie te zabiegi przypadły do gustu młodej widowni, która waliła do kin drzwiami i oknami. Powodzenie filmu sprawiło, że był później wielokrotnie wznawiany także na małym ekranie.

POCZYTAJ

• Kornel Makuszyński - Szatan z siódmej klasy

Magiczne drzewo to cykl powieści, wydany przez Andrzeja Maleszkę (ur. 1955), polskiego reżysera i scenarzystę, pisarza, specjalizującego się w twórczości dla dzieci i młodzieży.

W 2000r. w Dolinie Warty rozpoczęła się wielka burza, wskutek której Magiczne Drzewo (olbrzymi, stary dąb) zostało powalone i przetworzone na setki zaczarowanych przedmiotów. Kuki wraz z rodziną i przyjaciółmi mają za zadanie odnaleźć zaczarowane przedmioty.

Od premiery pierwszej części w 2009r. do tej pory w serii ukazały się:

1. Magiczne drzewo. Czerwone krzesło
2. Magiczne drzewo. Tajemnica mostu
3. Magiczne drzewo. Olbrzym
4. Magiczne drzewo. Pojedynek
5. Magiczne drzewo. Gra
6. Magiczne drzewo. Cień Smoka
7. Magiczne drzewo. Świat Ogromnych
8. Magiczne drzewo. Inwazja
9. Magiczne drzewo. Berło
10. Magiczne drzewo. Czas Robotów
11. Magiczne drzewo. Pióro T-Rexa
12. Bohaterowie magicznego drzewa. Porwanie
13. Bohaterowie magicznego drzewa. Stwór

Co ciekawe - wcześniej Andrzej Maleszka napisał scenariusze i wyreżyserował cykl filmów fantasy dla młodszych widzów, produkowany w latach 2003-2006. Każdy z siedmiu odcinków opowiada o jakimś przedmiocie, wykonanym z magicznego drzewa. Przedmioty te są obdarzone zdumiewającymi własnościami: sanki zachowują się jak pies, drewniane buty spełniają życzenia, berło daje władzę nad ludźmi. Trafiając w ręce dzieci, stają się pretekstem do opowieści o rodzinie, przyjaźni, dziecięcych problemach.

W 2009r. powstał pełnometrażowy film o tym samym tytule, także według scenariusza i w reżyserii Andrzeja Maleszki.

Ballady i romanse to zbiór ballad Adama Mickiewicza (1798-1855), wydany w 1822r. w Wilnie jako część pierwszego tomu Poezyj. Uważany jest za początek rozwoju gatunku ballady w literaturze polskiej oraz za manifest polskiego romantyzmu. Jednocześnie Ballady i romanse pozostają w związku z gatunkami literackimi poprzedniego okresu, zwłaszcza z dumą, dumką i sielanką.

Ballady Mickiewicza są silnie osadzone w realiach historycznych i lokalnych. Miejsce akcji jest ściśle określone (Świteź, Płużyny, Ruta i in.). W tę oswojoną rzeczywistość wkracza świat nadprzyrodzony, w codzienność ingerują siły nadprzyrodzone, a to, co znane, okazuje się niebezpieczne i tajemnicze. Ingerencje świata nadziemskiego mogą mieć charakter etyczny - to, co nadprzyrodzone, ocenia czyny ludzkie i wprowadza ład moralny, wymusza odpowiedzialność za czyny i wymierza karę za popełnione zło.

Taka wizja rzeczywistości, według której w każdym momencie może dojść do przenikania się codzienności ze światem pozazmysłowym, miała charakter polemiczny wobec racjonalnych poglądów oświeceniowych. Szczególnie polemiczny charakter ma ballada Romantyczność, w której oświeceniowemu racjonalizmowi, reprezentowanemu przez postać starca, przeciwstawiony zostaje postulat wiary w poznanie pozaracjonalne i istnienie zjawisk niemożliwych do objęcia przez rozum.

Występujące w tomie opisy przyrody służą wprowadzeniu nastroju tajemniczości i grozy. Uzyskiwany jest on poprzez takie elementy pejzażu, jak: dzikość, cisza, szum wiatru, światło księżyca, cmentarz, stara cerkiew itp. Czesław Zgorzelski nazwał Świteź, Świteziankę i Rybkę utworami "rusałczanymi", które opierają "dziwność" romantyczną fabuły na cudowności przeobrażeń wiążących człowieka z przyrodą.

Utwory Ballad i romansów napisane są w różnej tonacji - od poważnych po żartobliwe.

Przed wierszem Romantyczność Mickiewicz zamieścił fragment dramatu Williama Shakespeare'a Hamlet:

W zbiorze znajduje się 14 utworów, kolejno:

• Pierwiosnek
• Romantyczność
• Świteź
• Świtezianka
• Rybka
• Powrót taty
• Kurhanek Maryli
• Do przyjaciół
• To lubię
• Rękawiczka
• Pani Twardowska
• Tukaj albo próby przyjaźni
• Lilije
• Dudarz

Chociaż utwory balladowe powstawały w literaturze polskiej już wcześniej, właściwa popularność tego gatunku rozpoczęła się od tomu Ballady i romanse. Ballady stały się we wczesnym romantyzmie gatunkiem służącym polemice z oświeceniową wizją świata i stały się sztandarowym gatunkiem romantyzmu przedlistopadowego. Jednak pojawienie się licznych naśladowców ballad mickiewiczowskich, opartych na cudowności, doprowadziło z czasem do skonwencjonalizowania się tego typu literatury. Wykorzystane przez poetę elementy przyrody i pejzażu stały się obrazami stereotypowymi, naśladowcy chętnie epatują motywami sentymentalnymi oraz elementami okropności i grozy, a problematykę ballad - m.in. problem winy i kary - sprowadzają niejednokrotnie do prostego dydaktyzmu.

POCZYTAJ I POSŁUCHAJ

• Adam Mickiewicz - Ballady i romanse

Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie: historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem to poemat epicki Adama Mickiewicza (1798-1855), wydany w dwóch tomach w 1834r. w Paryżu przez Aleksandra Jełowickiego.

Ta epopeja narodowa z elementami gawędy szlacheckiej powstała w latach 1832–1834 w Paryżu.

Według Józefa Bohdana Zaleskiego, przyjaciela Adama Mickiewicza, pomysł „"poematu sielskiego" narodził się już w 1831r. podczas pobytu wieszcza w Wielkopolsce. Poeta miał rozpocząć go od opisu dworku szlacheckiego. Z kolei Józef Grabowski, właściciel wsi Łukowo, utrzymywał później, że to w jego miejscowości Mickiewicz powziął postanowienie napisania Pana Tadeusza. Dokładne fakty na ten temat jednak nie są znane. Badacze przypuszczają, że poeta napisał wówczas około sto kilkadziesiąt wersów opisujących Soplicowo (w ostatecznym kształcie fragment ten ma się kończyć na 174 wersie I księgi). Mickiewicz jednak - po napisaniu tego fragmentu - nie rozwijał tekstu przez kilkanaście następnych miesięcy.

Na początku grudnia 1832r., przebywając już w Paryżu, napisał list do przyjaciela, w którym informował o rozpoczętych intensywnych pracach nad poematem. Tekst utworu powstawał bardzo szybko - 12 stycznia 1833r. Mickiewicz donosił w listach, że napisał już "dwie wielkie pieśni". Następnie przerwał prace aż do 6 maja, kiedy narodziła się pieśń trzecia. Pod koniec tego samego miesiąca ukończył już część czwartą. Nastąpiła wówczas kolejna kilkumiesięczna przerwa w tworzeniu Pana Tadeusza, spowodowana chorobą poety, opieką nad Stefanem Garczyńskim oraz podróżami. 13 listopada tego samego roku informował w liście, że dokończył pieśń piątą, a od tamtego momentu prace nad epopeją trwały już bez dłuższych przerw. Mickiewicz napisał wówczas w ciągu trzech miesięcy siedem kolejnych ksiąg. Zakończenie twórczej pracy ogłosił 13 lutego 1834r. Rękopis został natychmiast przekazany do druku, który ukończono 17 czerwca tego samego roku. Na świecie istnieje tylko około 1000 egzemplarzy tego wydania.

Pierwsze egzemplarze książki na ziemiach polskich zostały wydrukowane w Toruniu, w w drukarni znanego toruńskiego wydawcy Ernsta Lambecka (1814-1892). Mówi o tym tablica z napisem: W tym domu w 1858 roku w oficynie drukarskiej Rady Miasta Torunia został wydrukowany po raz pierwszy na Ziemiach Polskich "Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza.

Epopeja składa się z dwunastu ksiąg pisanych wierszem, trzynastozgłoskowym aleksandrynem polskim (forma wierszowa, w której ostatnią akcentowaną sylabą przed średniówką jest sylaba szósta od początku wersu oraz szósta sylaba po średniówce, która jest jednocześnie ostatnią akcentowaną sylabą w wersie). Czas akcji: pięć dni z roku 1811 i dwa dni z roku 1812.

Księgi:

• Księga I - Gospodarstwo (na początku Inwokacja)
• Księga II - Zamek
• Księga III - Umizgi
• Księga IV - Dyplomatyka i łowy
• Księga V - Kłótnia
• Księga VI - Zaścianek
• Księga VII - Rada
• Księga VIII - Zajazd
• Księga IX - Bitwa
• Księga X - Emigracja. Jacek
• Księga XI - Rok 1812
• Księga XII - Kochajmy się
• Objaśnienia poety
• Epilog

Rękopis dzieła, sprzedany w 1871r. Stanisławowi Tarnowskiemu przez syna Adama Mickiewicza - Władysława znalazł się w lwowskim Ossolineum w charakterze depozytu, zdeponowany tam w 1939r. przez Artura Ranowskiego, spadkobiercę Tarnowskiego. Po wojnie trafił do wrocławskiego Ossolineum i tam - wciąż jako depozyt - przechowywany był do 1999r. Wówczas, z inicjatywy dyrektora Ossolineum - Adolfa Juzwenki i ówczesnego prezydenta Wrocławia - Bogdana Zdrojewskiego, miasto zakupiło manuskrypt od dotychczasowych jego właścicieli - rodziny Tarnowskich - za 200 tys. dolarów na własność i przekazało go do Ossolineum na stałe.

W 2014r. rękopis Pana Tadeusza został wpisany na Polską Listę Krajową Programu UNESCO "Pamięć Świata".

Obecnie rękopis Pana Tadeusza przechowywany jest w działającym od 2016r. Muzeum "Pana Tadeusza" we Wrocławiu, w szkatule z hebanu i kości słoniowej zamówionej przez Stanisława Tarnowskiego i wykonanej w 1873r. przez Józefa Brzostowskiego. Muzeum wchodzi w skład Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu.

Najbardziej znane adaptacje:

• Pan Tadeusz – film fabularny z 1928r. w reżyserii Ryszarda Ordyńskiego
• Pan Tadeusz – film fabularny z 1999r. w reżyserii Andrzeja Wajdy
• 23 marca 1998r. Polskie Radio zorganizowało Maraton z "Panem Tadeuszem"; w czasie czternastu godzin znani polscy aktorzy: Gustaw Holoubek, Krzysztof Kowalewski, Anna Seniuk, Krzysztof Gosztyła, Wiktor Zborowski, Joanna Trzepiecińska, Olgierd Łukaszewicz, Krzysztof Kolberger, Zbigniew Zapasiewicz, Jan Englert, Krzysztof Kołbasiuk, Andrzej Seweryn oraz Jerzy Trela przeczytali cały poemat; maraton wyreżyserował Janusz Kukuła
• Zakochany Pan Tadeusz – CD z 1999r., zawierające 12 fragmentów recytowanych przez Michała Żebrowskiego i utwór Wspomnienie wykonany z Anną Marią Jopek
• W 2012r. epopeja była publicznie odczytywana w akcji społecznej propagującej znajomość literatury polskiej Narodowe Czytanie "Pana Tadeusza"

W 1928r. powstała pierwsza polska ekranizacja Pana Tadeusza. Reżyser - Ryszard Ordyński nakręcił film między innymi w majątku Czombrów nieopodal Świtezi, gdzie dzieciństwo spędzał Adam Mickiewicz. Nad scenografią, kostiumami i rekwizytami filmowymi czuwał zespół konsultantów, a w scenach batalistycznych wziął udział 1 Pułk Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego oraz 4 Pułk Ułanów Zaniemeńskich.

Oficjalna premiera dzieła miała miejsce 9 listopada 1928r. w Warszawie. W ówczesnej prasie Pana Tadeusza zapowiadano jako "epopeję filmową nieśmiertelnego dzieła Adama Mickiewicza", obraz rocznicowy, "superprodukcję realizowaną na dziesięciolecie niepodległości Polski". Projekt okazał się dla twórców sukcesem komercyjnym, ciesząc się wielkim powodzeniem w stolicy. Premiera zapoczątkowała obchody dziesięciolecia niepodległości Polski.

Film zaginął w czasie II wojny światowej. W latach 50-tych XX w. odnaleziono fragmenty filmu o łącznej długości 42 minut. W 2006r. we Wrocławiu odnaleziono kolejne fragmenty, dzięki czemu udało się zrekonstruować około 120 minut trwającego oryginalnie ponad trzy godziny filmu.

9 listopada 2012r. w warszawskim kinie "Iluzjon" miała miejsce premiera zrekonstruowanej wersji filmu, wzbogaconego o muzykę skomponowaną współcześnie przez Tadeusza Woźniaka. W styczniu 2014r. Filmoteka Narodowa opublikowała dzieło na dyskach DVD.

POCZYTAJ I POSŁUCHAJ

• Adam Mickiewicz - Pan Tadeusz

Chłopcy z Placu Broni (oryg. A Pál utcai fiúk, dosł. Chłopcy z ulicy Pawła) to powieść węgierskiego pisarza Ferenca Molnára (1878-1952), która ukazywała się od 1906r. w odcinkach w Gazetce Uczniowskiej (oryg. Tanulók Lapja), a w 1907r. jako książka Chłopcy z ulicy Pawła (oryg. A Pál utcai fiúk), przyległej do placu Broni.

Akcja powieści rozgrywa się wiosną 1889r. w Budapeszcie[a], stolicy Węgier. Oś fabuły stanowią walki o tytułowy plac pomiędzy dwiema grupami chłopców. Grupa broniąca swego rzekomego prawa do placu określa siebie jako Chłopcy z Placu Broni, natomiast ich przeciwnicy, chcący zająć teren, by grać na nim w palanta, to Czerwone Koszule. W pierwszej wersji polskiego tłumaczenia nazwa grupy, wywodząca się od nazwy uczestników wyprawy Giuseppe Garibaldiego na Sycylię, brzmiała błędnie Czerwonoskórzy. Przywódcą pierwszej grupy jest Janosz Boka, zaś jej najmniej poważanym członkiem Ernest Nemeczek, główny bohater książki. Przywódcą drugiej grupy jest Feri Acz, a członkami m.in. Sebenicz, bracia Pastorowie i Wendauer.

Powieść przedstawia serię heroicznych wyczynów Ernesta Nemeczka, w wyniku których bohater zapada na zdrowiu - najpierw przeziębia się po tym, jak podczas przeszpiegów ukrywa się w basenie, następnie dostaje zapalenia płuc po "kąpieli", jaką serwuje mu wroga drużyna, gdy samotnie próbuje się zakraść na jej terytorium. Mimo choroby w dniu decydującej bitwy chłopiec ucieka z domu i bierze udział w walce, ostatkiem sił przyczyniając się do zwycięstwa swojej grupy. Zostaje zaniesiony do domu przez swego przywódcę - Bokę i niedługo później umiera. Przed domem Nemeczka Janosz Boka spotyka Feriego Acza, zaniepokojonego stanem zdrowia chłopca.

Ostatecznie Plac Broni zostaje sprzedany pod budowę domu. Zgnębionych chłopców pociesza fakt, że Nemeczek, który oddał za niego życie, nie dożył chwili sprzedania Placu Broni.

Interesującym zagadnieniem w interpretacji Chłopców z Placu Broni jest relacja książki do idei nacjonalistycznych, popularnych na przełomie XIX i XX wieku na Węgrzech, podobnie jak w całej Europie. Bohaterowie mówią o sobie jako "armii" broniącej swojej "ziemi" bądź też "ojczyzny", a wartością, która zdaje się dla nich najważniejsza, jest wierność "sprawie", mającej charakter nieomal narodowy, nawet jeśli wymaga ona ofiary życia.

Powieść często bywa czytana jako propagująca tego typu system wartości, jednak można ją również interpretować jako satyrę na europejski nacjonalizm i mroczne przeczucie nadchodzącej I wojny światowej, która wybuchła kilka lat po publikacji.

Istnieją dwa przekłady powieści na język polski: pochodzące z 1913r. tłumaczenie Janiny Mortkowiczowej z przekładu niemieckiego oraz opublikowany w 1989r. nowy przekład Tadeusza Olszańskiego z węgierskiego oryginału.

Wiele podobieństw do tej powieści w konstrukcji fabuły daje się dostrzec w Awanturze w Niekłaju autorstwa Edmunda Niziurskiego.

Powieść, ciesząca się sławą w skali światowej, należąca do klasyki literatury dla dzieci i młodzieży, została przetłumaczona na co najmniej 42 języki, była także podstawą kilku ekranizacji i adaptacji scenicznych. Najbardziej znaną adaptacją filmową jest koprodukcja węgiersko-amerykańska z 1969r. Film był nominowany do Oskara w 1969r. w kategorii najlepszego filmu nieanglojęzycznego.

POCZYTAJ

• Ferenc Molnár - Chłopcy z Placu Broni (tłum. T. Olszański)

Ania z Zielonego Wzgórza (oryg. Anne of Green Gables) to seria powieści młodzieżowych autorstwa kanadyjskiej pisarki Lucy Maud Montgomery (1874-1942), wydawanych pierwotnie w latach 1908-1936.

Tytułowe Green Gables znaczy dosłownie Zielone Szczyty/Poddasza. Polska tłumaczka Rozalia Bernsteinowa nieściśle przetłumaczyła tytuł na lepiej po polsku brzmiące Zielone Wzgórze. W podobny sposób zostało zmienionych wiele nazw własnych i imion bohaterów tego cyklu powieściowego.

Książki opowiadają o losach Ani Shirley, osieroconej dziewczynki wychowanej w Avonlea - fikcyjnej wsi, zlokalizowanej na Wyspie Księcia Edwarda - przez rodzeństwo Marylę i Mateusza Cuthbertów.

Inspiracją dla autorki był artykuł w gazecie mówiący o parze, której przez pomyłkę oddano do adopcji dziewczynkę zamiast chłopca, a mimo to zdecydowali się ją zatrzymać.

Pisząc książkę Montgomery korzystała również z własnych doświadczeń z dzieciństwa. Jako niespełna dwuletnia dziewczynka została osierocona przez matkę, zaś jej ojciec oddał ją na wychowanie teściom. Lucy Maud Montgomery wychowana została przez dziadków Alexandra i Lucy Macneill w małej wiosce Cavendish na Wyspie Księcia Edwarda.

Pierwowzorem Zielonego Wzgórza, domu, w którym mieszkała tytułowa Ania, stała się posiadłość Margaret i Davida Macneillów, opiekunów dużo młodszej od Lucy Maud Montgomery jej dalekiej kuzynki Myrtle Macneill. Sytuacja Myrtle, wychowywanej przez parę starszego rodzeństwa, przypominała sytuację książkowej Ani Shirley, dlatego wiele osób uważało, że w osobach Maryli i Mateusza autorka sportretowała Macneillów. Ona sama konsekwentnie temu zaprzeczała. Po śmierci Macneillów Zielone Wzgórze weszło w posiadanie Myrtle i jej męża Ernesta Webba. W latach 40-tych XX w. posiadłość stała się częścią Parku Narodowego Cavendish.

Pierwowzorem tytułowej bohaterki, jeśli chodzi o wygląd zewnętrzny, miała być nastoletnia modelka Evelyn Nesbit, której fotografię znalazła kiedyś autorka w jednym z amerykańskich magazynów. Montgomery wycięte zdjęcie Nesbit miała przypięte na tablicy nad swoim biurkiem.

Powieść Ania z Zielonego Wzgórza Lucy Maud Montgomery zaczęła pisać wiosną 1905r. Powieść była wielokrotnie odrzucana przez wydawców kanadyjskich, dopiero w 1908r. została wydana przez L.C. Page Company z Bostonu. Niemal natychmiast stała się bestsellerem. Mark Twain, po przeczytaniu książki, nazwał Anię najukochańszym dzieckiem literackim od czasów Alicji w Krainie Czarów. Popularność powieści sprawiła, że kilka miesięcy później autorka wydała napisaną już wcześniej drugą część przygód Ani. Ze swoją bohaterką związała się do końca życia, ostatnią powieść o niej wydając w 1939r.

Historia Ani Shirley przedstawiona jest w kolejnych powieściach (seria ułożona według wieku Ani):

1. Ania z Zielonego Wzgórza (oryg. Anne of Green Gables, 1908, pl-1911; 11-16 lat)
2. Ania z Avonlea (oryg. Anne of Avonlea, 1909, pl-1924; 16-18 lat)
3. Ania na Uniwersytecie (oryg. Anne of the Island, 1915, pl-1915; 18-22 lat)
4. Ania z Szumiących Topoli (oryg. Anne of Windy Poplars, 1936, pl-1959; 22-25 lat)
5. Wymarzony dom Ani (oryg. Anne's House of Dreams, 1917, pl-1959; 25-27 lat)
6. Ania ze Złotego Brzegu (oryg. Anne of Ingleside, 1939, pl-1989; 34-40 lat)
7. Dolina Tęczy (oryg. Rainbow Valley, 1919, pl-1959; 41 lat)
8. Rilla ze Złotego Brzegu (oryg. Rilla of Ingleside, 1921, pl-1970; 48-53 lat)
9. Ania z Wyspy Księcia Edwarda (oryg. The Blythes Are Quoted, 2009, pl-2011; niepełne wydanie w 1974r. jako The Road to Yesterday - pl-2009 Spełnione marzenia)

Ania pojawia się także w innych książkach, w których odgrywa mniejszą rolę:

• Opowieści z Avonlea (oryg. Chronicles of Avonlea, 1912; akcja pomiędzy 2 i 3 tomem)
• Pożegnanie z Avonlea (oryg. Further Chronicles of Avonlea, 1920; akcja pomiędzy 4 i 5 tomem)

W 2008r. kanadyjska pisarka Budge Wilson wydała oficjalny prequel serii o Ani zatytułowany Droga do Zielonego Wzgórza (oryg. Before Green Gables), w którym opisała losy bohaterki przed jej przyjazdem na Zielone Wzgórze.

Losy Ani Shirley filmowano wiele razy. Najsłynniejsze są produkcje Kevina Sullivana, kanadyjskiego twórcy telewizyjnego, znanego przede wszystkim właśnie z udanych ekranizacji prozy Lucy Maud Montgomery. Są to:

• 1985: Ania z Zielonego Wzgórza (oryg. Anne of Green Gables) - film telewizyjny
• 1987: Ania z Zielonego Wzgórza: Dalsze dzieje (oryg. Anne of Green Gables: The Sequel) - również pod tytułami Ania z Zielonego Wzgórza: Kontynuacja lub Ania na Uniwersytecie - sequel filmu z 1985
• 1989-1996: Droga do Avonlea (oryg. Road to Avonlea) - serial telewizyjny; Ania się w nim nie pojawia, występują natomiast inne postacie z serii powieści o Ani, m.in. Gilbert Blythe i Maryla Cuthbert
• 2000: Ania z Zielonego Wzgórza: Dalsze losy (oryg. Anne of Green Gables: The Continuing Story) - również pod tytułami Ania z Zielonego Wzgórza: Kontynuacja opowieści lub Ania na wojnie - film telewizyjny nieoparty na fabule powieści, sequel filmów z 1985 i 1987
• 2000: Ania z Zielonego Wzgórza (oryg. Anne of Green Gables: The Animated Series) - serial animowany
• 2005: Ania z Zielonego Wzgórza (oryg. Anne: Journey to Green Gables) - film animowany, opowiadający o losach Ani przed przybyciem na Zielone Wzgórze
• 2008: Ania z Zielonego Wzgórza: Nowy początek (oryg. Anne of Green Gables: A New Beginning) - film telewizyjny, prequel cyklu, bardzo luźno oparty na informacjach z przeszłości Ani, zawartych w książkach

POCZYTAJ

• Lucy Maud Montgomery - Ania z Zielonego Wzgórza
• Lucy Maud Montgomery - Ania z Avonlea
• Lucy Maud Montgomery - Opowieści z Avonlea
• Lucy Maud Montgomery - Ania na Uniwersytecie
• Lucy Maud Montgomery - Ania z Szumiących Topoli
• Lucy Maud Montgomery - Pożegnanie z Avonlea
• Lucy Maud Montgomery - Wymarzony dom Ani
• Lucy Maud Montgomery - Ania ze Złotego Brzegu
• Lucy Maud Montgomery - Dolina Tęczy
• Lucy Maud Montgomery - Rilla ze Złotego Brzegu
• Lucy Maud Montgomery - Ania z Wyspy Księcia Edwarda

• Lucy Maud Montgomery - Ania z Wyspy

Jeżycjada to cykl powieści dla młodzieży autorstwa Małgorzaty Musierowicz (1945-). Jego nazwa pochodzi od poznańskiej dzielnicy Jeżyce. Wymyślił ją profesor Zbigniew Raszewski, wielbiciel serii i przyjaciel autorki, żartobliwie nawiązując do Iliady.

Akcja niemal wszystkich książek z cyklu odgrywa się w Poznaniu. Musierowicz nawiązuje do rzeczywistych miejsc i zdarzeń. Trzon Jeżycjady stanowią losy rodziny Borejków, mieszkającej w stuletniej kamienicy przy ulicy Roosevelta. Każdy tom poświęcony jest jednej osobie, choć zwykle jest sporo nawiązań do innych postaci. Akcja książki zazwyczaj rozgrywa się w ciągu kilku dni lub tygodni. Choć poszczególne tomy są niezależne od siebie i można je czytać oddzielnie, to jednak wiele aluzji i odniesień trudno zrozumieć bez uprzedniego zaznajomienia się z poprzednimi częściami.

Zanim powstała Jeżycjada, Małgorzata Musierowicz napisała jedną powieść - Małomówny i rodzina, która po latach, na prośbę czytelników, została włączona do cyklu jako tom 0. Jest to jedyna powieść Małgorzaty Musierowicz, której akcja odbywa się w fikcyjnej miejscowości.

Książki z cyklu przetłumaczono na kilkanaście języków. W 1982r. Kwiat kalafiora został wpisany na Międzynarodową Listę Honorową im. H.Ch. Andersena. W 1992r. Noelka została wpisana na międzynarodową Listę Honorową IBBY (ang. IBBY Honour List, lista najlepszych książek dla dzieci, uzupełniania przez Międzynarodową Izbę ds. Książek dla Młodych, ang. International Board on Books for Young People). W 1981r. powstała filmowa adaptacja Kłamczuchy, a w 1986r. na podstawie Kwiatu kalafiora i Idy sierpniowej nakręcono film pt. ESD.

1 marca 2019r. autorka serii ogłosiła zakończenie cyklu Jeżycjada na 22. powieści. Następna w kolejności powieść, nosząca tytuł Chucherko, po publikacji przewidzianej na 2020r., ma rozpocząć nową serię zwaną Bukoliada, pozostającą jednak pełną kontynuacją uniwersum Jeżycjady - historii rodziny Borejków po przeprowadzce z poznańskich Jeżyc pod Kostrzyn.

W 2015r. Sąd Rejonowy w Poznaniu wydał decyzję o zastrzeżeniu terminu "Jeżycjada" jako zarejestrowanego znaku towarowego, którego użytkowanie bez zezwolenia Małgorzaty Musierowicz jest nielegalne.

ODWIEDŹ I POCZYTAJ

• Oficjalna strona Małgorzaty Musierowicz
• Czasem się wstydzę - rozmowa z Małgorzatą Musierowicz
• Jeżycjada czyli świat według Musierowicz
• W miłości po uszy. Wywiad z Małgorzatą Musierowicz

Sposób na Alcybiadesa to młodzieżowa powieść Edmunda Niziurskiego (1925-2013), wydana po raz pierwszy w 1964r. Jest to jedna z nielicznych powieści Niziurskiego dla młodzieży, w której nie ma wątku sensacyjno - przygodowego, a akcja opiera się wyłącznie na życiu szkolnym.

W 1978r. książka została wpisana na międzynarodową Listę Honorową IBBY (ang. IBBY Honour List, lista najlepszych książek dla dzieci, uzupełniania przez Międzynarodową Izbę ds. Książek dla Młodych, ang. International Board on Books for Young People) i zaliczona do Kanonu Książek dla Dzieci i Młodzieży w 2002r.

Akcja rozgrywa się w męskiej szkole jedenastoletniej im. Lindego w Warszawie.

Bohaterowie próbują różnymi metodami zdobyć "sposoby" na wszystkich gogów (pedagogów), w końcu decydują się na zakup "sposobu" za pieniądze, ale stać ich tylko na "SPONAA", czyli "Sposób na Alcybiadesa", który kupują od niejakiego Wątłusza Pierwszego. Nie pamiętał on jednak sposobu, dlatego wtajemniczył ich w niego Juliusz Lepki, zwany "Szekspirem", prezes kółka teatralnego. "Alcybiades" to starszy nauczyciel historii, profesor Misiak, łagodny, miły, który nigdy nie przysparzał uczniom poważniejszych kłopotów, dlatego sposób właśnie na niego był najtańszy. Chłopcy wahali się, czy w ogóle jest potrzebny w wypadku tego nauczyciela, jednak w rezultacie zdecydowali się, skuszeni perspektywą uzyskania dobrych ocen z przynajmniej jednego przedmiotu.

"SPONAA", sprzedana im przez "Szekspira", polega głównie na tzw. "Wielkim Asocjacyjnym Bluffie", "zapuszczaniu Węża Morskiego" i doprowadzaniu Alcybiadesa do "dryfu", tj. luźnej narracji na ciekawe tematy. Zastosowanie tych metod powoduje, że lekceważony dotąd "Alcybiades" okazuje się świetnym wykładowcą, a klasa ulega fascynacji historią. Kulminacją powieści jest finał - klasa VIIIa zostaje wyznaczona do oprowadzenia po Warszawie wycieczki uczniów z Ełku. W przededniu chłopcy, przerażeni perspektywą kompromitacji, dręczeni sennymi koszmarami i wyrzutami sumienia, postanawiają wyjawić "Alcybiadesowi", że ich zainteresowanie historią było tylko "sposobem". Profesor przekonuje ich jednak, że mają dużą wiedzę historyczną. Oprowadzanie wycieczki okazuje się wielkim sukcesem.

Puenta stawia pytanie, czy za nauczeniem się przez bohaterów historii stoi m.in. cud, "SPONAA" czy ich własne, nierozpoznane dotąd umiejętności.

Katarynka to nowela napisana przez Bolesława Prusa (właśc. Aleksander Głowacki herbu Prus, 1847-1912), wydana w 1880r.

Pan Tomasz, z zawodu prawnik, mieszkał w pięknym domu, który potem zamienił w galerię sztuki ze względu na miłość do kobiet. Nie miał jednak do nich szczęścia. Po kilku nieudanych próbach zalotnych postanowił przez całe życie zostać sam.

Prawnik kochał cały świat - przyrodę, różne zjawiska, muzykę... Była jednak rzecz, która wprawiała w gniew uznawanego w świecie sądowym człowieka - katarynka. Nie mógł znieść dźwięku wydawanego przez tę maszynę i nigdy nie życzył sobie, aby jakikolwiek kataryniarz przechodził koło jego domu.

Do posiadłości obok wprowadziły się dwie panie z małą, może ośmioletnią dziewczynką. Po jakimś czasie pan Tomasz spostrzegł, iż dziewczynka jest niewidoma.

Pewnego dnia mecenas usłyszał dźwięki katarynki na podwórzu obok. Zdenerwował się, ponieważ musiał rozwiązać pewną poplątaną sprawę, gdy jednak zobaczył, że dziewczynka raduje się na dźwięk katarynki, która była jedyną atrakcją w jej życiu, zażyczył sobie, aby kataryniarz codziennie przygrywał tej małej dziewczynce z sąsiedztwa.

W 1967r. powstał film telewizyjny w reż. Stanisława Jędryki, oparty na treści noweli Prusa.

POCZYTAJ I POSŁUCHAJ

• Bolesław Prus - Katarynka

Biały mustang to zbiór klasycznych baśni i legend z Ameryki Północnej, wydany po raz pierwszy w 1959r. Przedstawia świat Indian, ich życie, wierzenia oraz obyczaje.

Niezwykle ciekawa jest postać autora - Stanisława Supłatowicza (1925-2003), posługującego się pdeudonimem Sat-Okh, co w języku shawnee oznacza Długie Pióro.

POCZYTAJ

• Sat-Okh - Biały mustang

• Katarzyna Krępulec - Stanisław Supłatowicz. Niezwykła biografia Sat-Okha, czyli jak się zostaje legendą
• Czy po latach wyłoniła się prawdziwa historia Sat-Okha – jedynego polskiego Indianina?

W pustyni i w puszczy to powieść przygodowa dla młodzieży Henryka Sienkiewicza (1846-1916), publikowana w odcinkach w latach 1910–1911 w dzienniku Kurier Warszawski. Z minimalnym opóźnieniem w stosunku do Kuriera Warszawskiego, była drukowana także w Dzienniku Poznańskim, Słowie Polskim i Dzienniku Chicagowskim w USA.

Po raz pierwszy została wydana w 1911r. w Warszawie w wydawnictwie "Gebethner i Wolff". Część rękopisu powieści przechowywana jest w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu.

Książka, opowiadająca o przygodach Stasia Tarkowskiego i Nel Rawlison w Afryce, przełożona na wiele języków, stała się międzynarodowym bestsellerem.

Bohater powieści, Staś Tarkowski, był 14-letnim chłopcem, synem polskiego inżyniera, zatrudnionego przy budowie i konserwacji Kanału Sueskiego. Jego matka zmarła przy porodzie. Na tle swoich rówieśników wyróżniał się zarówno zręcznością i siłą, jak i zdolnością do łatwego uczenia się, w tym nauki języków obcych. Dobrze jeździł konno i pływał. Był wyższy od swoich rówieśników. Zdawał sobie sprawę ze swych zdolności, zdarzało mu się więc popadać w zarozumiałość. Postawa Stasia uległa stopniowej przemianie po porwaniu jego oraz jego towarzyszki, Nel Rawlison.

Pierwowzorem postaci był najprawdopodobniej kilkuletni chłopiec, którego Sienkiewicz poznał w 1908r. podczas pobytu w Rudawie (wieś położona w województwie małopolskim w powiecie krakowskim, w gminie Zabierzów).

Pisarz przybył do Rudawy na zaproszenie Antoniny Domańskiej, autorki m.in. Historii żółtej ciżemki. Pisarka miała we wsi willę z wieżyczką, która stoi na rogu dzisiejszych ulic Sienkiewicza i Domańskiej. Właśnie w wieżyczce Sienkiewicz dostał pokój. Powieściopisarz przyjechał pociągiem. Na stację wysłano po niego woźnicę Wojciecha Tarkowskiego z trzyletnim synkiem Stasiem.

Wojciech był znamienitym gospodarzem. Hodował konie, miał piękną bryczkę i woził Sienkiewicza. Kilka razy w tygodniu, z rana, dostarczał mu też świeże mleko. Zwykle zabierał z sobą Stasia, chłopca rezolutnego, wesołego i ciekawego świata. Maluch zaglądał w każdy zakamarek. Czasem siadał pod nogami Sienkiewicza i z otwartą buzią słuchał jego opowieści. Spodobał się pisarzowi - wspomina wnuk tamtego Stasia, Paweł Tarkowski, który mieszka dziś w Młynce i ma syna Stasia. - Potem ciotka, siostra taty, opowiadała nam, że noblista po wyjeździe z Rudawy napisał list do Wojciecha. Obiecał mu, że uczyni chłopca sławnym. List przepadł w czasie wojny. Zginął też egzemplarz książki "W pustyni i w puszczy", w której była notka z dedykacją dla Tarkowskich.

Sławny Staś został mistrzem obróbki skrawaniem w dawnej zabierzowskiej fabryce maszyn. Potem swojemu synowi dał na imię Henryk. To po Sienkiewiczu - nie ma wątpliwości syn Henryka, pan Paweł.

W rodzinie Tarkowskich wiedzą, że ich Staś nie był jedynym wzorem bohatera książki. Sienkiewicz poznał drugiego 12-letniego Stasia Tarkowskiego w Warszawie. Jego rodzina miała wtedy sklep kolonialny i pisarz kupował u nich kawę, herbatę, wino. Niektórzy twierdzą, że wzorem postaci był Rudolf Slatin, młody Austriak, który był w Afryce. Inni wskazują na Robinsona Crusoe czy Robinsona szwajcarskiego. Wielu dopatruje się też prototypu Stasia w synu Stefana Żeromskiego - Adamie, którego Sienkiewicz poznał w Szwajcarii.

W centrum Rudawy o pobycie powieściopisarza przypomina tablica z hasłem: "Małopolski Szlak Literacki". Jest informacja o woźnicy, małym Stasiu i wzmianka, że Sienkiewicz wpisał się do księgi parafialnej. Wpis brzmi: Na pamiątkę pobytu w Rudawie Henryk Sienkiewicz. Poniżej znajduje się adnotacja: Autentyczność podpisu stwierdzam Stanisław Smolka D. 6. Augusti A D. MCMVIII.

Mieszkańcy Rudawy, Niegoszowic i sąsiednich wiosek nie mają wątpliwości, że od stu lat wszystkie dzieci czytają o człowieku, który żył wśród nich. W Rudawie na parafialnym cmentarzu jest jego grób, a na nim napis: Bohater powieści Henryka Sienkiewicza "W pustyni i w puszczy" - Staś Tarkowski.

Natomiast pierwowzorem postaci Nel, czyli Nelly Rawlison, ośmioletniej Angielki, córki jednego z dyrektorów przedsiębiorstwa budującego Kanał Sueski, była bez wątpienia dziesięcioletnia Wandzia Ulanowska, córka przyjaciela Sienkiewicza, Bolesława Ulanowskiego.

Inspiracją dla charakteru stosunków łączących Stasia i Nel były relacje dwojga dziecięcych bohaterów powieści Jeanie Gould Gwiazda przewodnia, na którą Sienkiewicz natrafił u swojej znajomej - Teofili Szumlańskiej.

W latach 1961-1962 reportażysta i miłośnik powieści Sienkiewicza, Marian Brandys, napisał dwie książki - Śladami Stasia i Nel oraz Z panem Biegankiem w Abisynii - z podróży do Afryki, podczas której odwiedził wiele miejsc opisanych u Sienkiewicza.

W 1993r. powstała nieoficjalna kontynuacja powieści pt. Powrót do Afryki autorstwa Wojciecha Sambory. Wbrew zapowiedziom, nie wydano kolejnych części.

W 2001r. Wiesław Kot - w ramach cyklu Fakty i Mity napisał książkę W pustyni i w puszczy - prawda i legenda, w której opisał m.in. okoliczności powstania powieści, historię jej zdobywania popularności, również za granicami kraju, pierwsze i ostateczne próby ekranizacji itp.

W 2005r. powstał komiks internetowy Nowe przygody Stasia i Nel (od odc. 51) i w 2007r. jego drukowane rozwinięcie Pierwsza brygada, wykorzystujące postaci bohaterów powieści Sienkiewicza.

We wrześniu 2014r. wydana została powieść Leszka Talko Staś i Nel. Zaginiony klejnot Indii, której akcja rozgrywa się dwa lata po wydarzeniach z oryginalnej powieści.

W 2017r. Andrew Anzur Clement opublikował (po angielsku) Keepers of the Stone, trylogię historyczno - fantazyjną, która była częściowo zainspirowana przez powieść Sienkiewicza.

Powieść została dwukrotnie sfilmowana - w 1973r. przez Władysława Ślesickiego oraz w 2001r. przez Gavina Hooda. W obu przypadkach z nakręconego materiału zostały stworzone jednocześnie film kinowy i mini-serial telewizyjny. Wersja z 1973r. jest bliższa pierwowzorowi literackiemu.

Przy okazji powstawania obu filmów wydano kilka pozycji i albumów o samych filmach i aktorach, w tym Z Tomkiem i Moniką w pustyni i w puszczy Władysława Ślesickiego. Prasa, szczególnie w latach 70. XX w., pełna była relacji z planu zdjęciowego, a aktorzy po dziś dzień bywają zapraszani do programów telewizyjnych i wywiadów prasowych.

W 2001r. w stacji Polsat emitowany był program Klub przyjaciół Stasia i Nel.

POCZYTAJ I POSŁUCHAJ

• Henryk Sienkiewicz - W pustyni i w puszczy

POCZYTAJ I OBEJRZYJ

• W pustyni i w puszczy (bajka rysunkowa)

Janko Muzykant to nowela autorstwa Henryka Sienkiewicza (1846-1916). Po raz pierwszy ukazała się w Kurierze Warszawskim w 1879r.

Jej akcja toczy się w XIX w., a głównym bohaterem jest chorowity chłopiec Janko. Imiona własne mieszkańców, język, wykonywane czynności, sposób spędzania czasu i funkcja dworu wskazują na to, że akcja noweli rozgrywa się w polskiej społeczności, która żyje pod zaborem rosyjskim. Ewa Kosowska w książce Negocjacje i kompromisy. Antropologia polskości Henryka Sienkiewicza (Wydawnictwo Naukowe "Śląsk", Katowice 2002) podkreśla, że w tekście nie ma przeciwwskazań, aby rozpoznawać Janka jako dziecko nieślubne, zważywszy na fakt, że nowela nie zawiera informacji na temat ojca chłopca. Spośród innych wiejskich dzieci Janka wyróżnia talent muzyczny. Zgodnie z interpretacjami, talent ten nie implikuje we wsi znaczących zmian, ale podważa jej ustabilizowaną strukturę. Mieszkańcy wsi widzą w opętanym muzyką chłopcu niezrozumiałe i nietypowe dla siebie zjawisko. Na skutek fascynacji dźwiękiem skrzypiec Janko zakrada się do dworu, by ich dotknąć. Zostaje oskarżony o próbę kradzieży i skazany na karę chłosty. Chłopiec umiera z powodu zbyt surowej kary.

Głównym przesłaniem Sienkiewicza w tym utworze jest ograniczanie możliwości kształcenia uzdolnionych dzieci ze względu na ich pochodzenie. Autor zwraca uwagę na tragiczne konsekwencje braku oświaty na wsiach i na trudne warunki życia większości narodu. Podobne przesłanie można znaleźć w nowelach Prusa, Orzeszkowej i Konopnickiej. W noweli Sienkiewicza wskazuje na to celowe zestawienie kontrastujących ze sobą scen: rozmowy pary - właścicieli dworku, do którego zakradł się Janko, która wróciwszy z podróży do Włoch, zachwyca się rozkwitającymi tam talentami artystycznymi, zwłaszcza młodymi, które jeszcze wymagają wspierania. Właścicieli dworku nie poruszyła również śmierć miejscowego młodego talentu, który właśnie potrzebował wsparcia, a nikt mu go nie udzielił, a nawet wręcz przeciwnie, i o którego istnieniu jaśniepaństwo wcale się nie dowiedzieli. Między wierszami wyczytać można w tej noweli: "cudze chwalicie, swego nie znacie", co Kosowska proponuje czytać tak, że Polacy nie doceniają rodzących się wśród nich indywidualności. Poszukują ich natomiast za granicą.

Główne przesłanie autora miało być zgodne z hasłem pracy u podstaw, czyli jednego z ważniejszych nurtów polskiego pozytywizmu.

W literaturze przedmiotu występują również tezy, że genezy przesłania noweli Sienkiewicza można doszukiwać się w filozoficznych osiągnięciach francuskiego oświecenia.

Na kanwie noweli Henryka Sienkiewicza w 1930r. zrealizowano polski film fabularny Janko Muzykant, który przedstawia dalsze losy tytułowego bohatera. Pracą nad scenariuszem i "uzupełnieniem" klasycznego dzieła zajął się znany pisarz Ferdynand Goetel. Do roli Janka reżyser Ryszard Ordyński zaangażował młodego debiutanta, Witolda Conti, który wniósł do filmu młodzieńczą naturalność.

Film zrealizowano w okresie przejściowym między kinem niemym a dźwiękowym. Choć filmem dźwiękowym nazywano wówczas ten, do którego nagrywano jedynie ścieżkę muzyczną. Muzykę prezentowaną wraz z filmem napisali znani kompozytorzy. Film wzorował się nieco na hollywoodzkich produkcjach i był zapowiedzią "lżejszych" obrazów obyczajowych, kończących się happy endem, zgodnie z regułami gatunku.

W 1960r. w Studiu Miniatur Filmowych w Warszawie powstała animowana, żartobliwa wersja Sienkiewiczowskiej noweli. "Nowy Janko Muzykant" wyjeżdża w pole helikopterem, ale narzędziem jego pracy w dalszym ciągu jest kosa. Krowa mechaniczna, poruszająca się na kółkach, umiejscowiona jest w rzeczywistości, w której hołduje się skrajnym zabobonom. - pisała celnie Alicja Iskierko o bohaterze animacji Jana Lenicy. W tej wielokrotnej nagradzanej filmowej parodii oryginalnego utworu, Janko Muzykant przenosi się do świata przyszłości. W warstwie wizualnej dominuje ludowa stylizacja, co daje niesamowity obraz kosmicznej wsi jutra. Filmik jest konfrontacją chłopskiej mentalności z groteskową wizją najnowszych osiągnięć techniki.

POCZYTAJ I POSŁUCHAJ

• Henryk Sienkiewicz - Janko Muzykant

OBEJRZYJ

• Janko Muzykant (galeria foto z filmu, 1930)

Juliusz Słowacki (1809-1849), dziś uważany za jednego z czołowych pisarzy polskiego romantyzmu, za życia był niedocenionym twórcą, pozostającym w cieniu swoich starszych kolegów: Mickiewicza i Krasińskiego. Dzisiaj Słowackiego uważa się za wizjonera o ogromnej wrażliwości plastycznej, twórcę innowacyjnego języka poetyckiego. Jego dzieła z czasem stały się inspiracją dla malarzy, rzeźbiarzy oraz wielu innych pisarzy, zwłaszcza młodopolskich.

Ważną grupą w obszernym zbiorze często przywoływanych dzieł Słowackiego są utwory emigracyjne. Jednym z bardziej znanych jest wiersz W pamiętniku Zofii Bobrówny, napisany 13 marca 1844r. w Paryżu. Utwór został opublikowany dopiero po śmierci poety, w 1866r.

W XIX w. zwyczajem dziewcząt było prowadzenie pamiętników zwanych sztambuchami. Prosiły one gości, którzy odwiedzali dom ich rodziców, o umieszczanie w nich wpisów. Juliusz Słowacki otrzymał takie życzenie od córki swoich znajomych - Zofii Bobrówny. Ze względu na kontekst biograficzny podmiot liryczny w wierszu W pamiętniku Zofii Bobrówny można utożsamiać z samym poetą.

Joanna Bobrowa miała dwie córki, Zofię i Ludwikę. Obie Bobrówny - lub tylko starszą Ludwikę - Słowacki poznał prawdopodobnie w kwietniu lub w maju 1831r., w Dreźnie, gdzie Joanna, po wyjeździe z kraju, zatrzymała się na jakiś czas. Zaprzyjaźnił się zaś z dwoma panienkami zapewne dopiero dziesięć lat później, w 1841r. w Paryżu, kiedy beznadziejnie i nieszczęśliwie zakochał się w ich matce.

Wiek obu Bobrówien, kiedy Słowacki, uwodząc ich matkę, także i je trochę uwodził (w najniewinniejszym sensie tego słowa), jest trudny do określenia. Uważa się, że Ludwika urodziła się w 1825r., ale nie wydaje się to całkiem pewne. Mogła urodzić się trochę później i w 1840r. mogła mieć nie piętnaście lat, lecz dopiero dwanaście albo trzynaście. Zosia była znacznie młodsza, mogła sięurodzić w 1832r. albo nawet rok czy dwa później.

Z dwóch Bobrówien Słowacki, jak wynika z jego listów, wyraźnie faworyzował młodszą, którą nazywał Zosieńką, Sofinetką oraz cukrzaną Zośką. Można tu nawet mówić o czymś w rodzaju adoracji - w liście do Joanny Bobrowej z czerwca 1842r. Sofinetka nazwana jest aniołeczkiem, w liście wcześniejszym, z maja tego roku - "moim miłym dzieciątkiem", w liście do matki z listopada 1844r. mowa jest o małym aniołku: ten mały aniołek prawdziwie po anielsku śpiewał ci o duchu moim. Cukrzaną Zośką młodsza z Bobrówien stała się oczywiście dlatego, że poeta - pewnie wbrew woli Joanny - karmił ją paryskimi cukierkami.

W marcu 1844r., kiedy panienki wracały z matką do Polski, Słowacki napisał dla nich, w ciągu trzech dni, trzy piękne wiersze, które można nazwać pożegnalnymi.

13 marca powstał wiersz W pamiętniku Zofii Bobrówny (Niechaj mnie Zośka o wiersze nie prosi). Jest to jeden z najlepiej znanych, najsłynniejszych i niewątpliwie jeden z najpiękniejszych wierszy polskich.

14 marca Słowacki napisał wiersz Do Ludwiki Bobrówny. W jego czwartej strofie znajduje się wspaniałe, romantyczne proroctwo połączone z wyznaniem wiary w nieśmiertelność Polski i jej narodu:

Wreszcie 15 marca powstał ostatni z trzech wierszy, także przeznaczony dla Ludwiki Bobrówny - Dziecina Lolka na rzymskich ruinach. I w tym wierszu słychać ton proroczy, ale dziwne proroctwo, które zostało w nim zapisane, nie dotyczy wszystkich Polaków i mówi tylko o przyszłych losach starszej z Bobrówien:

Ludwika zmarła mając lat sześćdziesiąt kilka, w 1890r. Sofinetka dożyła XX w., umarła w 1904r., przekroczywszy, prawdopodobnie, siedemdziesiątkę. Dwa z wierszy, które napisał dla panienek Słowacki, opublikowane zostały jeszcze za ich życia - wiersz W pamiętniku Zofii Bobrówny oraz wiersz Do Ludwiki Bobrówny Sofinetka i Lolly mogły przeczytać - i z pewnością z zachwytem przeczytały - w pierwszym tomie Pism pośmiertnych, które Antoni Małecki wydał w 1866r.

Wiersz W pamiętniku Zofii Bobrówny składa się z trzech sześciowersowych strof, jest sylabiczny.

Podmiotem lirycznym w tym utworze jest poeta, będący daleko od swojej ojczyzny. Odpowiada on na prośbę Zofii Bobrówny o napisanie wiersza. Dziewczynka - adresatka wiersza jest "dzieciną", osoba mówiąca jest od niej starsza - chce otrzymać od pisarza utwór liryczny, lecz on nie chce go jej ofiarować, gdyż, jak twierdzi, kraj ojczysty będzie jej recytował piękniejsze wiersze.

Podmiot nie mówi wprost, jak się nazywa ten kraj, który tak sentymentalnie wspomina. Daje jednak wyraźną wskazówkę, mówiąc, że, tam gdzie Ikwy srebrne fale płyną, byłem ja niegdyś, jak Zośka, dzieciną. Ikwa to nazwa rzeki płynącej przez Ukrainę, w pobliżu Krzemieńca - rodzinnych stron Słowackiego. Wygląda więc na to, że Zosia planuje powrót do tego miejsca, a jej rozmówca opisuje jej kraj, który dziewczynka zobaczy.

Myśl o rodzinnych stronach, wyidealizowanych przez tęsknotę i podniesionych do rangi nieba - wróć mi więc z kraju taką - jakby z nieba - dają nadawcy wiersza młodość oraz siłę potrzebną, by zmagać się z przeciwnościami losu. Można wywnioskować ze słów wiersza, że ojczyzna jest dla poety swego rodzaju eliksirem młodości, gdyż prosi on małą Zosię, by przywiozła z kraju światłość gwiazd i woń kwiatów, gdyż mu zaprawdę odmłodnieć potrzeba.

W utworze dominuje uczucie tęsknoty i żalu, przez każde słowo podmiotu lirycznego przebija szczera i głęboka miłość do rodzinnych stron. Takie emocje wzmagane są poprzez wyraziście stworzony obraz liryczny - wizję kraju kwiecistego, migotającego milionami gwiazd, lirycznego, śpiewnego i barwnego. Elementy ojczystej przyrody zostają spersonifikowane, stają się piewcami ojczystego piękna. Specyficzny styl, przedstawiający rozmowę z dzieckiem, pozwalają osiągnąć autorowi zdrobnienia.

Tekst wiersza W pamiętniku Zofii Bobrówny wykorzystał Marek Grechuta, umieszczając w 1991r. w albumie Piosenki Dla Dzieci I Rodziców piosenkę Niechaj mnie Zośka o wiersze nie prosi.

POCZYTAJ I POSŁUCHAJ

• Juliusz Słowacki - W pamiętniku Zofii Bobrówny

• Niechaj mnie Zośka o wiersze nie prosi (Marek Grechuta, 1991)

Cykl o Tomku Wilmowskim to seria powieści przygodowo - podróżniczych dla młodzieży autorstwa Alfreda Szklarskiego (1912-1992), których akcja toczy się na początku XX w. Opisuje egzotyczne, łowieckie wyprawy młodzieńca, a później młodego mężczyzny Tomasza Wilmowskiego, odbywane w towarzystwie grupy polskich emigrantów: swego bardzo prawego i szlachetnego ojca, tajemniczego Smugi oraz rubasznego i prostolinijnego bosmana Nowickiego. Czasem też towarzyszyła mu rezolutna i piękna żona, Sally Allan, kuzyn Zbyszek i jego żona, Rosjanka Natasza. Powieści utkane są z młodzieńczej tęsknoty za wielką przygodą, niewątpliwej geograficznej, przyrodniczej i antropologicznej erudycji autora oraz wyraźnych patriotycznych tonów.

Pierwowzorem postaci Tomka Wilmowskiego był bohater powieści pt. Tomek w tarapatach, pierwszej powieści dla młodzieży Alfreda Szklarskiego, opublikowanej w 1948r. pod pseudonimem Fred Garland. Do pewnego stopnia jest ona szkicem późniejszej powieści Przygody Tomka na Czarnym Lądzie z cyklu o Tomku Wilmowskim. Opowiada o nastolatku podróżującym do Afryki, przeżywającym niezwykłe przygody, poznającym ciekawych ludzi. Wznowienie, wydane w 1994r. pod właściwym nazwiskiem autora, zaopatrzono we wstęp redakcyjny sygnowany Rodzina Alfreda Szklarskiego.

Tomasz Wilamowski - główny bohater serii, postać fikcyjna - urodził się najprawdopodobniej w 1887r. - w pierwszej części, w 1902r., zostaL przedstawiony jako 14-letni chłopiec, dzień urodzin autor podał dopiero w ósmej części cyklu. Wychowywał się w Warszawie u wujostwa Karskich. Ojciec Tomka, Andrzej, spiskował przeciwko caratowi i musiał uciekać z kraju. Wkrótce po jego wyjeździe umarła matka chłopca.

Tomek był bardzo ciekawym i spragnionym życia chłopcem. Dobrze się uczył, lecz nie był prymusem tylko dlatego, iż w zrusyfikowanej szkole wykładana była historia Rosji. Tomek jako młody patriota chciał zasłużyć się Polsce. Nie mówił z kolegami po rosyjsku, lecz po polsku - jak przystało na Polaka. Znał prawdziwą historię Polski dzięki swojej matce. Jego ulubionym przedmiotem była geografia. Największym marzeniem Tomka było spotkać znowu swojego ojca.

Pewnego dnia do domu Karskich przybył Jan Smuga - przyjaciel Andrzeja Wilmowskiego. Zabrał ze sobą chłopca i doprowadził do jego spotkania z ojcem. Okazało się, że Andrzej Wilmowski był łowcą dzikich zwierząt i dużo podróżował, pracując dla niemieckiego handlarza zwierząt, Hagenbecka (postać autentyczna). Tomek na swoją pierwszą wyprawę udał się do Australii. Podczas podróży poznał pochodzącego z Warszawy bosmana Tadeusza Nowickiego i zaprzyjaźnił się z nim. Dzięki niemu Tomek nauczył się po mistrzowsku posługiwać bronią palną. Natomiast w Australii poznał swoją przyjaciółkę, późniejszą żonę, Sally Allan. Opowiada o tych wydarzeniach pierwsza książka - Tomek w krainie kangurów.

W wydawanych kolejno tomach opisane zostały dalsze przygody Tomka, jego ojca i przyjaciół na różnych kontynentach.

• Tomek w krainie kangurów (wyd. 1957)
• Przygody Tomka na Czarnym Lądzie (wyd. 1958; od przejęcia praw przez wydawnictwo Muza S.A. tytuł został zmieniony na Tomek na Czarnym Lądzie) - Akcja dzieje się w Afryce, w Kenii i Ugandzie.
• Tomek na wojennej ścieżce (wyd. 1959) - Z głównych bohaterów występują w niej tylko Tomek, bosman Nowicki i Sally Allan. Akcja rozgrywa się na pograniczu Stanów Zjednoczonych i Meksyku i nie dotyczy tym razem wyprawy badawczej. Tomek, ranny podczas poprzedniej wyprawy do Afryki, przebywa w USA, by wypocząć.
• Tomek na tropach Yeti (wyd. 1961) - Ponownie pojawia się w niej cała czwórka głównych bohaterów, a miejscem akcji są Indie, konkretnie Bombaj, a następnie północna część kraju oraz Tybet i północny Pakistan.
• Tajemnicza wyprawa Tomka (wyd. 1963) - Akcja rozgrywa się na Syberii w carskiej Rosji, a książka nie opowiada o wyprawie badawczej, lecz o wyprawie mającej uwolnić i uprowadzić z Syberii polskiego zesłańca, Zbyszka Karskiego, ciotecznego brata Tomka.
• Tomek wśród łowców głów (wyd. 1965) - Ponownie opowiada o wyprawie geograficznej, tym razem z Sydney na Nową Gwineę. W tym tomie bosman Nowicki jest już kapitanem własnego żaglowca, a w trakcie wyprawy Tomek i Sally Allan biorą ślub.
• Tomek u źródeł Amazonki (wyd. 1967) - Akcja dzieje się w Brazylii i częściowo w Peru, nad Amazonką. Książka najpierw opowiada o wydarzeniach, w których biorą udział tylko Jan Smuga, Zbigniew Karski i jego żona, Rosjanka Natasza, która wraz z nim uciekła z Syberii. W drugiej części powieści Tomek i kapitan Nowicki przybywają do Brazylii i poszukują zaginionego Smugi. W powieści nie pojawia się Andrzej Wilmowski.

Po wydaniu tej powieści, która stanowi pierwszą z dwóch powiązanych ze sobą części - dwaj bohaterowie na koniec powieści pozostają w Peru wśród Indian i konieczna jest następna wyprawa, która pomoże im stamtąd uciec - Alfred Szklarski zapowiedział, że następna część będzie nosiła tytuł Tomek w Gran Chaco i informacja ta była zamieszczana w kolejnych wydaniach Tomka u źródeł Amazonki. Jednakże autor przerwał niespodziewanie pisanie cyklu o Tomku Wilmowskim i stworzył w latach 1974-1979, przy współpracy żony Krystyny, zapowiedzianą też wcześniej trylogię o Indianach Złoto Gór Czarnych. Później w ogóle przestał pisać na długi czas i oczekiwanie na nową powieść o Tomku trwało aż 20 lat. Dopiero w 1987r. ukazał się zapowiadany od tak dawna Tomek w Gran Chaco, którego akcja stanowiła dokończenie treści Tomka u źródeł Amazonki. Przerwana akcja serii doczekała się kontynuacji, choć widać było, że liczący wówczas ponad 70 lat autor po dłuższej przerwie nie miał już takiej łatwości pisania jak niegdyś.

Alfred Szklarski zapowiedział jednocześnie opublikowanie dalszych trzech tomów, zamierzając doprowadzić akcję przygód Tomka do momentu odzyskania niepodległości przez Polskę i powrotu bohaterów do Warszawy. Jednakże z uwagi na wiek zdołał już tylko rozpocząć pisanie powieści Tomek w grobowcach faraonów. W trakcie jej tworzenia zmarł w 1992r. i powieść, którą dokończył przyjaciel autora Adam Zelga, ukazała się w 1994r., już po śmierci Szklarskiego. Opowiada ona o wyprawie do Egiptu i Sudanu. Nigdy nie ukazał się planowany dziesiąty tom: Tomek na Alasce, zaś rodzina pisarza nie zgadza się na kontynuowanie serii przez innych autorów.

Tomasz Wilmowski, jako około 50-letni oficer polskiego kontrwywiadu, pojawia się na kartach książki Małgorzaty i Michała Kuźmińskich Sekret Kroke (wyd. 2009), której akcja rozgrywa się w przededniu II wojny światowej.

Hobbit, czyli tam i z powrotem (oryg. The Hobbit or There and Back Again) to powieść autorstwa John Ronalda Reuela Tolkiena (1892-1973), wydana w 1937r. Pierwsze polskie wydanie pojawiło się w 1960r.

Opowiada o wyprawie podjętej przez kompanię Thorina do okupowanej przez smoka Smauga Samotnej Góry w celu zabicia go i odzyskania dawnej siedziby krasnoludów. Po drodze, w jaskini Golluma, Bilbo Baggins znajduje Jedyny Pierścień, który należał kiedyś do Władcy Ciemności Saurona. Pierścień daje Bilbowi moc bycia niewidzialnym.

Kontynuacją Hobbita jest powieść Władca Pierścieni, której akcja rozpoczyna się 60 lat po wydarzeniach opisanych w Hobbicie. Czarodziej Gandalf, po przybyciu do Shire, kraju hobbitów, odkrywa, że magiczny pierścień będący w posiadaniu hobbita Bilbo Bagginsa to w rzeczywistości Jedyny Pierścień, stworzony przez władcę ciemności, Saurona, który pozwala kontrolować inne Pierścienie Władzy. Jeśli Sauron odzyska pierścień, całe Śródziemie czeka zagłada, a jedynym sposobem na jego zniszczenie jest wrzucenie go w czeluście Orodruiny, gdzie został wykuty. Zadania tego podejmuje się krewny Bilba, Frodo. Przydzielona zostaje mu drużyna, która ma go wspomagać, jednak wskutek różnych wypadków jej członkowie rozdzielają się, a Frodo tylko ze swoim najwierniejszym przyjacielem Samem kontynuuje swą niebezpieczną misję. Jest to o tyle trudne zadanie, że Jedyny Pierścień budzi silne pożądanie w swoich posiadaczach, którzy nie mają dostatecznie silnej woli, by mu się przeciwstawić. Ich przewodnikiem zostaje Gollum, stwór, który był kiedyś w posiadaniu Pierścienia i za wszelką cenę chce go odzyskać. Tymczasem reszta Śródziemia, na czele z Gandalfem i następcą tronu Gondoru - Aragornem, szykuje się na wojnę z armiami Saurona. Losy Śródziemia zależą jednak od dwójki hobbitów i ich misji.

Władca Pierścieni jest często mylnie nazywany trylogią, choć w rzeczywistości jest to powieściowa całość, podzielona na sześć ksiąg. Ze względu na swoją dużą objętość została wydana w trzech tomach z powodu nacisków wydawcy - nie było to jednak oryginalne zamierzenie Tolkiena. Powieść składa się z sześciu części:

1. Drużyna Pierścienia (oryg. The Fellowship of the Ring)
   • Powrót Cienia (oryg. Return of the Shadow)
   • Drużyna Pierścienia (oryg. The Fellowship of the Ring)
2. Dwie wieże (oryg. The Two Towers)
   • Zdrada Isengardu (oryg. The Treason of Isengard)
   • Podróż do Mordoru (oryg. The Journey to Mordor)
3. Powrót króla (oryg. The Return of the King)
   • Wojna o Pierścień (oryg. The War of the Ring)
   • Powrót króla (oryg. The Return of the King)

Pisaną przez około 12 lat, m.in. w czasie II wojny światowej powieść wydano w Wielkiej Brytanii w latach 1954-1955. W połowie lat 60-tych XX w. Władca Pierścieni stał się fenomenem wydawniczym w krajach anglosaskich, a następnie na całym świecie. Książkę przetłumaczono na dziesiątki języków. W Polsce ukazała się w latach 1961-1963 jako trzecie tłumaczenie na język obcy. Jej sukces spowodował gigantyczny rozwój powieści fantasy.

Zarówno Hobbit, jak i Władca Pierścieni powstały pod wpływem staroangielskich legend, którymi zajmował się Tolkien. Powieści są cenione za obmyślony przez autora świat Śródziemia, zamieszkiwany m.in. przez elfów i krasnoludów, a także trolle i smoki. Tytułowy hobbit został wymyślony przez Tolkiena.

Tolkien był wierzącym katolikiem, ale choć potwierdził, że jego dzieło jest chrześcijańskie w duchu, to równocześnie zaprzeczał, jakoby była to bezpośrednia chrześcijańska alegoria, jak krytykowana przez niego pod tym względem Narnia jego przyjaciela, C.S. Lewisa.

Powieści były też interpretowane pozareligijnie. Jedyny Pierścień miał być również alegorią potężnej siły, która znalazła się w niepowołanych rękach, nieumiejących dobrze jej wykorzystać, takiej jak bomba atomowa (Władca Pierścieni był pisany głównie w latach 40. XX w.). Tolkien zaprzeczył stwierdzeniom, jakoby Pierścień miał być alegorią broni atomowej jako takiej, stwierdziwszy, że w rzeczywistości jest to alegoria ogólnej wielkiej mocy, wykorzystanej w celu dominacji.

Obydwie powieści doczekały się trzyczęściowych adaptacji filmowych w reżyserii Petera Jacksona:

• Władca Pierścieni: Drużyna Pierścienia (oryg. The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring, 2001)
• Władca Pierścieni: Dwie wieże (oryg. Władca Pierścieni: Dwie wieże, 2002)
• Władca Pierścieni: Powrót króla (oryg. The Lord of the Rings: The Return of the King, 2003)
• Hobbit: Niezwykła podróż (oryg. The Hobbit: An Unexpected Journey, 2012)
• Hobbit: Pustkowie Smauga (oryg. The Hobbit: The Desolation of Smaug, 2013)
• Hobbit: Bitwa Pięciu Armii (oryg. The Hobbit: The Battle of the Five Armies, 2014)

W oparciu o powieść i filmy Władca Pierścieni powstało również wiele gier komputerowych, głównie przygodowych, strategicznych i akcji.

Przygody Tomka Sawyera (oryg. The Adventures of Tom Sawyer) to powieść dla młodzieży z 1876r. amerykańskiego pisarza pochodzenia szkockiego Marka Twaina (właśc. Samuel Langhorne Clemens, 1835-1910).

Akcja całej powieści toczy się w miasteczku St. Petersburg nad rzeką Missisipi i najbliższej okolicy. Tomaszem opiekuje się ciotka Polly, z którą chodzi do szkółki niedzielnej. W domu mieszka z ciotką, młodszym przyrodnim bratem o imieniu Sid i kuzynką Mary. W powieści, której głównym wątkiem są przygody chłopca w małym miasteczku, Mark Twain ukazuje ówczesne życie i obyczajowość.

Kontynuacjami Przygód Tomka Sawyera są:

• Przygody Hucka Finna (oryg. Adventures of Huckleberry Finn, 1884) - głównym bohaterem jest Huckleberry Finn, występujący wcześniej w Przygodach Tomka Sawyera jako postać drugoplanowa
• Tomek Sawyer za granicą (1894)
• Tomek Sawyer detektywem (1896)

Mark Twain nie dokończył kilku planowanych powieści o przygodach Tomka.

Pierwsze polskie wydanie Przygód Tomka Sawyera miało miejsce w 1901r., natomiast wcześniej - w 1898r. - wydano Przygody Hucka Finna.

Obecnie niektórzy aktywiści w USA przedstawiają książki jako rasistowskie, m.in. z powodu używania słowa nigger (pogardliwe określenie Murzyna, jak polskie "czarnuch"). Naprawdę Twain był zdeklarowanym przeciwnikiem rasizmu i dyskryminacji. Określenia typu nigger występują, bo takich używali mieszkańcy południowych stanów. W swoich tekstach Twain celowo nigdy nie przedstawiał Murzynów jako postaci negatywnych. Murzyni przedstawiani są jako "poczciwi" i "bierni", także wobec swoich prześladowców. Z tym nie zgadzają się obecni aktywiści, którzy uważają, że dla Afroamerykanów jest to krzywdzące.

Pierwszą ekranizacją Przygód Tomka Sawyera był niemy film amerykański z 1907r. Do dziś wyprodukowano wiele obrazów w oparciu o książki Marka Twaina.

POCZYTAJ

• Symbole narodowe Rezczypospolitej Polskiej
• Józef Wybicki - Mazurek Dąbrowskiego
• Józef Wybicki - Pieśń Legionów Polskich we Włoszech