W kalendarzu

Polskie Państwo Podziemne to tajne struktury państwa polskiego, istniejące w czasie II wojny światowej, podlegające Rządowi RP na uchodźstwie.

Określenie to po raz pierwszy w okupowanym kraju pojawiło się w dniu 13 stycznia 1944r. na łamach Biuletynu Informacyjnego - konspiracyjnego czasopisma, ukazującego się jako tygodnik (podczas Powstania Warszawskiego jako dziennik) w Warszawie podczas okupacji niemieckiej w latach 1939-1945.

• Polskie Państwo Podziemne
• Stefan Korboński
• Polskie Państwo Podziemne
• Polska Podziemna
• Polskie organizacje podziemne II wojny światowej
• Fundacja Polskiego Państwa Podziemnego
• Znak Polski Walczącej

27 IX - Dzień Polskiego Państwa Podziemnego

Polskie święto przyjęte Uchwałą Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 11 września 1998r. (M.P. 1998 nr 30 poz. 414).

ARMIA KRAJOWA

Armia Krajowa (AK, kryptonimy: Polski Związek Powstańczy, PZP, Siły Zbrojne w Kraju, SZK) to konspiracyjna organizacja wojskowa, działająca w okresie okupacji niemieckiej na obszarze państwa polskiego w granicach sprzed 1 września 1939r. Stanowiła integralną część Sił Zbrojnych RP. Powstała w wyniku przekształcenia powołanej 27 września 1939r. Służby Zwycięstwu Polski (SZP) w utworzony 13 listopada 1939r. Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), przemianowany 14 lutego 1942r. rozkazem Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych, generała Władysława Sikorskiego, na Armię Krajową (AK). Podlegała Naczelnemu Wodzowi i Rządowi Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie.

Głównym zadaniem AK było prowadzenie walki o odzyskanie niepodległości przez organizowanie i prowadzenie samoobrony i przygotowanie armii podziemnej na okres powstania, które miało wybuchnąć na ziemiach polskich w okresie militarnego załamania Niemiec.

W zamierzeniach rządu AK miała być organizacją ogólnonarodową, ponadpartyjną, a jej Komendant Główny jedynym, upełnomocnionym przez rząd dowódcą krajowej siły zbrojnej.

AK dowodzili generałowie: Stefan Rowecki "Grot" - do 30 maja 1943r., Tadeusz Komorowski "Bór" - do 2 października 1944r., Leopold Okulicki "Niedźwiadek" - do 19 stycznia 1945r. Zastępcami komendanta i szefami sztabu byli: generał Tadeusz Pełczyński "Grzegorz" - do 2 października 1944r., pułkownik Janusz Bokszczanin "Sęk" - do 19 stycznia 1945r.

Komendant Główny AK podlegał Naczelnemu Wodzowi Polskich Sił Zbrojnych. Organem dowodzenia AK była Komenda Główna, w której skład wchodziły oddziały, piony organizacyjne i samodzielne służby.

AK od swego powstania była organizacją masową, zwiększającą swe szeregi przez werbunek ochotników i kontynuowanie akcji scaleniowej, rozpoczętej przez Zwiąek Walki Zbrojnej. 1940-1944 do AK przystąpiły m.in.: Tajna Armia Polska, Polska Organizacja Zbrojna "Znak", Gwardia Ludowa, PPS-WRN, Tajna Organizacja Wojskowa, Konfederacja Zbrojna, Socjalistyczna Organizacja Bojowa, Polski Związek Wolności oraz częściowo Narodowa Organizacja Wojskowa, Bataliony Chłopskie i Narodowe Siły Zbrojne. Poza AK pozostały: Armia Ludowa, Polska Armia Ludowa i inne mniejsze organizacje.

Liczba zaprzysiężonych żołnierzy AK wynosiła na początku 1942r. ok. 100 tys., na początku 1943r. ok. 200 tys., w lecie 1944r. ok. 380 tys. Kadra AK rekrutowała się z oficerów i podoficerów armii przedwrześniowej oraz z absolwentów tajnych Zastępczych Kursów Szkoły Podchorążych Rezerwy i Zastępczych Kursów Podoficerów Piechoty, a także przerzucanych do kraju oficerów, tzw. cichociemnych. Od 1943r. w jednostkach podporządkowanych Komendzie Głównej AK tworzono kompanie i bataliony, m.in.: "Zośka" "Parasol", "Miotła", "Czata", od 1944r. - pułki, brygady, dywizje, zgrupowania pułkowe i dywizyjne.

Potrzeby finansowe, materiałowo-sprzętowe i w zakresie uzbrojenia były zabezpieczane przez rząd RP i uzupełniane w drodze akcji bojowych i innych działań, mających na celu zaopatrzenie w broń, mundury, sprzęt i środki finansowe, m.in. zakupy broni, własna, tajna produkcja broni strzeleckiej - m.in. pistoletów maszynowych "Sten" i "Błyskawica" - granatów i materiałów wybuchowych.

AK realizowała swe cele poprzez prowadzenie walki bieżącej i przygotowywanie powstania powszechnego. Walka bieżąca prowadzona była gł. przez akcje małego sabotażu "Wawer-Palmiry", sabotażowo-dywersyjne, np.: "Jula", "Wieniec", bojowe, m.in. "Taśma", i bitwy partyzanckie z siłami policyjnymi oraz regularnym wojskiem niemieckim, np. na Zamojszczyźnie. Specjalne miejsce w działalności bojowej AK zajmowały akcje odwetowe i represyjne w stosunku do SS i policji oraz zdrajców i prowokatorów, np. zamach na F. Kutscherę.

Przygotowaniem i wykonaniem akcji sabotażowo-dywersyjnych i specjalnych zajmowały się autonomiczne piony wydzielone z KG AK: Związek Odwetu, "Wachlarz" i Kierownictwo Dywersji, pod nadzorem Kierownictwa Walki Konspiracyjnej, następnie Kierownictwa Walki Podziemnej. Innymi formami walki bieżącej były: oragnizowana na szeroką skalę akcja propagandowa wśród społeczeństwa polskiego, wydawanie prasy, np. Biuletynu Informacyjnego, szerzenie dezinformacji wśród Niemców (akcja "N"), wywiad wojskowy, którego najgłośniejszym osiągnięciem było przejęcie i przekazanie do Anglii w lipcu 1943r. informacji o niemieckich pracach w Peenemünde nad pociskiem V-1.

Pierwsze oddziały partyzanckie AK rozpoczęły walki z Niemcami w obronie Zamojszczyzny na przełomie lat 1942/1943. Na początku 1944 walczyły 54 oddziały, istniejące praktycznie we wszystkich okręgach. Liczebność poszczególnych oddziałów ogromnie wzrosła po wprowadzeniu w życie planu "Burza". Utworzone wówczas duże jednostki sił AK prowadziły walki z Niemcami, na terenach wschodnich także z radzieckimi oddziałami NKWD. Kulminacją wysiłku zbrojnego AK było Powstanie Warszawskie.

Po klęsce powstania jednostki AK na terenach zajętych przez Armię Czerwoną zostały zdemobilizowane. 1 stycznia 1945r. Komendant Główny generał Okulicki wydał rozkaz o rozwiązaniu AK. Straty AK wyniosły ok. 100 tys. poległych i zamordowanych żołnierzy, ok. 50 tys. zostało wywiezionych do ZSRR i uwięzionych, np. w Riazaniu, Borowiczach i Ostaszkowie. Do moskiewskiego więzienia trafił m.in. generał Okulicki, sądzony w tzw. "procesie szesnastu".

Wobec represji radzieckich i polskich służb bezpieczeństwa nie wszystkie oddziały AK podporządkowały się rozkazowi o demobilizacji, m.in. wykonania rozkazu odmówił okręg białostocki. Powstały nowe organizacje konspiracyjne, np.: Ruch Oporu Armii Krajowej (ROAK), Zrzeszenie "Wolność i Niezawisłość". Żołnierze AK byli prześladowani przez władze komunistyczne, zwł. w okresie stalinizmu, wielu z nich skazano na karę śmierci (np. A.E. Fieldorfa "Nila") lub na wieloletnie więzienie.

• Armia Krajowa
• "Nieśmiertelnik" - miesięcznik poświęcony pamięci Bohaterów AK
• Generał Leopold Okulicki

SZARE SZEREGI

Szare Szeregi to kryptonim konspiracyjny Organizacji Harcerzy ZHP, potocznie także całego Związku Harcerstwa Polskiego, w okresie okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej 1939-1945.

Szare Szeregi zostały powołane 27 września 1939r. w Warszawie przez grono członków Naczelnej Rady Harcerskiej. Organizacja opierała się na strukturze przedwojennego ZHP, posługiwano się kryptonimami:

• Główna Kwatera - pasieka,
• chorągwie - ule,
• hufce - roje,
• drużyny - rodziny,
• zastępy - pszczoły.

Na czele organizacji stał Naczelnik z Główną Kwaterą Pasieką, którymi kolejno byli:

• Florian Marciniak (27.09.1939-6.05.1943);
• Stanisław Broniewski (12.05.1943-3.10.1944);
• Leon Marszałek (3.10.1944-18.01.1945).

Nazwa "Szare Szeregi" została przyjęta w całym kraju dopiero w 1940r. Początkowo kryptonim ten funkcjonował w Poznaniu. Geneza kryptonimu związana jest z przeprowadzoną przez poznańskich harcerzy akcją informacyjną, podczas której roznoszono w godzinach wieczornych i nocnych ulotki do skrzynek listowych mieszkań zasiedlonych przez rodziny niemieckie z Litwy, Łotwy, Estonii. Rodziny polskie były przymusowo wysiedlane do Generalnego Gubernatorstwa, a rodziny niemieckie informowano o dobrowolnym opuszczeniu mieszkań przez Polaków. Ulotki, napisane w języku niemieckim, podające sprostowanie zostały podpisane inicjałami SS. Skrót rozwinęli w kryptonim "Szare Szeregi" harcmistrz dr Józef Wiza i harcmistrz Roman Łyczywek. Kryptonim przyjął się w Poznaniu, w Chorągwi "Ul Przemysław". Informację o przyjętej nazwie przywiózł do Warszawy podharcmistrz Witold Marcinkowski. Nazwę przyjęto z poleceniem wprowadzenia kryptonimu w całej podziemnej Organizacji Harcerzy ZHP.

Członków organizacji obowiązywało przedwojenne Prawo i Przyrzeczenie harcerskie. Przyrzeczenie uzupełniono dodatkową rotą konspiracyjną:

Podstawową zasadą programu było wychowanie przez walkę. Program został sprecyzowany w koncepcji "Dziś, jutro, pojutrze".

• "Dziś" - okres konspiracji i przygotowanie do powstania,
• "Jutro" – otwarta walka zbrojna z okupantem, powstanie,
• "Pojutrze" – praca w wolnej Polsce.

Ze względów konspiracyjnych Organizacja Harcerzy obejmowała początkowo jedynie młodzież powyżej 17 lat. Z czasem, z powodu naporu młodych i konieczności zajęcia się nimi, rozpiętość wieku zwiększono. Z punktu widzenia programowego i metodycznego podzielono wówczas młodzież na 3 grupy.

• Zawiszacy - najmłodsza grupa metodyczna harcerzy Szarych Szeregów, zrzeszająca chłopców i dziewczynki w wieku od 12 do 14 lat.
  • Podczas okupacji harcerze Zawiszy nie brali udziału w walce bieżącej, natomiast przygotowywali się do pełnienia służby pomocniczej, a nauką na tajnych kompletach - do odbudowy. Tworzyli nieomal normalne zastępy i drużyny harcerskie, przeprowadzające w mieszkaniach lub podmiejskich lasach zbiórki i zdobywające stopnie harcerskie.
  • Przygotowanie Drużyn Zawiszy do wojskowych służb pomocniczych oznaczono kryptonimem "Mafeking". Na zawiszacką służbę pomocniczą składały się, zgodnie z ustalonym wspólnie ze sztabem Armii Krajowej programem, następujące prace: regulacja ruchu, łączność, ratownictwo. W tym też kierunku następowało szkolenie młodych chłopców.
  • Podczas Powstania Warszawskiego członkowie Zawiszy zajmowali się łącznictwem i przenoszeniem meldunków.
  • Do najbardziej znanej akcji Zawiszaków należała zorganizowana w czasie Powstania Warszawskiego Harcerska Poczta Polowa, która zajmowała się roznoszeniem listów wśród ludności cywilnej, pozbawionej często możliwości skontaktowania się z bliskimi w innych dzielnicach walczącej Warszawy.
• Bojowe Szkoły (BS) - grupa metodyczna Szarych Szeregów, do której należeli harcerze w wieku 15-17 lat.
  • W ramach służby na "Dziś" grupy BS uczestniczyły w trzech służbach.
  • Pierwszą z nich był "mały sabotaż", będący akcją propagandową skierowaną do ludności polskiej, w Warszawie w ramach organizacji "Wawer-Palmiry". Akcja obejmowała pisanie na murach, rozlepianie afiszy i nalepek, rozdawanie ulotek, kolportaż fikcyjnych dodatków nadzwyczajnych do gazet, podłączenie się do niemieckich megafonów, zrywanie niemieckich flag, usuwanie z wystaw i gablot niemieckich fotografii, gazowanie kin. Do najgłośniejszych akcji należy zdjęcie niemieckiej tablicy z pomnika Mikołaja Kopernika w Warszawie.
  • Drugim rodzajem służby na "Dziś" była akcja "N". Była to destrukcyjna akcja propagandowa, skierowana do Niemców, polegająca głównie na podrzucaniu dywersyjnych ulotek i gazetek.
  • Ostatnim rodzajem służby było uczestnictwo w akcji "WISS" ("Wywiad – Informacja Szarych Szeregów"), polegającej na obserwacji niemieckich wojsk i ich ruchów.
  • W ramach przygotowań do "przełomu" (służba na "Jutro") drużyny BS przechodziły przeszkolenie wojskowe: "Boernerowo" - szkolenie z zakresu łączności, "Sonda" - Szkoła Niższych Dowódców, "Sklepy" - szkolenie strzeleckie, "Ursus" - szkolenie motorowe. Harcerze otrzymywali przydziały do jednostek AK, np. jako poczty dowódców, oddziały łączności i oddziały rozpoznawcze. W Powstaniu Warszawskim walczyli w Śródmieściu jako kompania, a w innych dzielnicach jako plutony piechoty.
  • Do okresu odbudowy (służba na "Pojutrze") chłopcy przygotowywali się, podobnie jak Zawiszacy, ucząc się.
• Grupy Szturmowe (GS) - drużyny harcerzy w wieku powyżej 18 lat, od listopada 1942r. formalnie podporządkowane Kedywowi Armii Krajowej.
  • Grupy Szturmowe uczestniczyły w wielu akcjach bojowych i dywersyjnych. Organizowano dla nich także kursy np. podchorążych i dowódców kompanii, a także szkolenia w zakresie saperskim i motorowym.
  • W Warszawie od listopada 1942r. Grupy Szturmowe, określane także jako Oddział Specjalny "Jerzy", liczący razem około 300 osób, dzieliły się na cztery nierównej wielkości hufce (plutony):
    • Centrum", CR, dowodzony przez Tadeusza Zawadzkiego "Zośkę";
    • "Południe", SAD, od słów "sabotaż" i "dywersja", dowodzony przez Jana Bytnara "Rudego";
    • "Wola", WL, dowodzony przez Jana Kopałkę;
    • "Praga", dwodzony przez Henryka Ostrowskiego.
  • Największym sukcesem GS było odbicie 26 marca 1943r. 21 więźniów podczas akcji "Meksyk II", znanej jako "Akcja pod Arsenałem".
  • Harcerze walczyli również w szeregach oddziałów powstańczych w 1944r.
  • Do zadań Grup Szturmowych na "Dziś" należała Wielka Dywersja, czyli wysadzanie mostów, pociągów, odbijanie więźniów, rozbijanie granicznych posterunków niemieckich oraz wykonywanie wyroków.
  • Do zadań na "Jutro" należały szkolenia w zakresie wojskowym takie jak Kurs Dowódców Kompanii (KDK) czy kurs podchorążych "Agrykola", a także wszelkie szkolenia saperskie, motorowe, a nawet spadochronowe.
  • Zadaniem na "Pojutrze" była nauka na studiach wyższych w ramach tajnych kompletów, przygotowująca do odbudowy wolnej Polski po wojnie.

Ważniejsze akcje Szarych Szeregów

• Akcja Wieniec (7/8.10.1942, Warszawa) - wysadzenie torów kolejowych i 2 parowozów, 2 wagonów towarowych i 1 osobowego;
• Meksyk II (26.03.1943, Akcja pod Arsenałem, Warszawa) – odbicie 21 więźniów z niemieckiego konwoju policyjnego;
• Meksyk IV - odbicie Floriana Marciniaka (akcja odwołana);
• Celestynów (20.05.1943) - odbicie transportu więźniów do Oświęcimia;
• Akcja Kutschera 1.02.1944, Warszawa) - udany zamach na komendanta warszawskiej policji i SS Franza Kutscherę, w wyniku którego Niemcy wstrzymali egzekucje, dokonywane wcześniej publicznie na ulicach miasta;
• Akcja Koppe (11.07.1944, Kraków) - nieudany zamach na szefa policji niemieckiej w Generalnym Gubernatorstwie;
• Akcja Taśma (20.08.1943, Sieczychy) - likwidacja posterunków granicznych pomiędzy Generalnym Gubernatorstwem a terytoriami polskimi włączonymi do Rzeszy;
• Akcja N - akcja propagandowa wśród Niemców, osłabiająca ich ducha walki;
• Akcja M - akcja sierowana do młodzieży, szczególnie niezorganizowanej.

Organizacja harcerzy wydawała wiele pism, w tym pisma Głównej Kwatery: Źródło, później Dęby, Drogowskaz, Pismo Młodych, Brzask, wydawała liczne broszury i książki, m.in. O powołaniu naszego pokolenia, Wielka gra, Przodownik i Kamienie na szaniec.

Podczas II wojny światowej przez Szare Szeregi przewinęło się kilkanaście tysięcy młodych osób. Poświęcenie, z jakim walczyli oni o wolną Polskę, niestety, wiązało się także z ogromnymi stratami. W trakcie okupacji zginęło ok. 5 tys. harcerzy. Według szacunków Jerzego Jabrzemskiego, autora książki Harcerze Szarych Szeregów, najwięcej, bo ok. 22%, w obozach koncentracyjnych, ok. 21% w Powstaniu Warszawskim, ok. 20% w wyniku aresztowań, w śledztwach i więzieniach, ok. 8% w walce we wrześniu 1939r., ok. 8% w partyzantce i akcjach bojowych, a ok. 7% w zbiorowych egzekucjach ludności. Pozostali zaginęli bez wieści lub polegli, służąc w armiach polskich na Zachodzie oraz w szeregach Ludowego Wojska Polskiego.

Szare Szeregi zostały rozwiązane 17 stycznia 1945.

• Stanisław Broniewski "Orsza"
• Bohaterowie Szarych Szeregów: Jan Bytnar "Rudy"
• Bohaterowie Szarych Szeregów: Tadeusz Zawadzki "Zośka"
• Bohaterowie Szarych Szeregów: Maciej Aleksy Dawidowski "Alek"
• Noc pod Celestynowem
• Kotwica - znak Polski Walczącej

Akcja pod Arsenałem

26 marca 1943r. u zbiegu ulic Długiej i Bielańskiej w Warszawie w pobliżu budynku Arsenału członkowie Grup Szturmowych Szarych Szeregów, pod dowództwem Stanisława Broniewskiego "Orszy", dokonali udanej akcji odbicia z rąk Gestapo Janka Bytnara "Rudego".

W nocy z 18 na 19 marca 1943r., w mieszkaniu przy ul. Osieckiej na warszawskim Grochowie, Gestapo aresztowało Henryka Ostrowskiego "Heńka" - dowódcę hufca-plutonu "Praga" Grup Szturmowych Szarych Szeregów. W czasie rewizji Niemcy znaleźli u niego materiały szkoleniowe i wywiadowcze oraz notatki m.in. z adresem Jana Bytnara "Rudego" - komendanta hufca-plutonu "Południe" ("Sad").

Kilka dni później, w nocy 22 na 23 marca, w kamienicy przy al. Niepodległości, ta sama ekipa gestapowców aresztowała "Rudego". Również w jego mieszkaniu Niemcy znaleźli przedmioty świadczące o działalności dywersyjnej, m.in. angielski zapalnik naciskowy.

Po aresztowaniu Bytnara w Grupach Szturmowych przeprowadzono akcję alarmową, o sytuacji zawiadomiono jego kolegów, ewakuowano magazyny i oczyszczono lokale konspiracyjne.

Przyjaciel i zwierzchnik "Rudego" Tadeusz Zawadzki "Zośka", zastępca dowódcy warszawskich Grup Szturmowych i komendant hufca "Centrum", natychmiast podjął działania mające na celu odbicie "Rudego", zarządzając alarm bojowy w hufcach "Centrum" i "Południe".

"Zośka" nawiązał kontakt z Naczelnikiem Szarych Szeregów Florianem Marciniakiem oraz komendantem Chorągwi Warszawskiej i komendantem Grup Szturmowych w Warszawie Stanisławem Broniewskim "Orszą", przedstawiając im koncepcję odbicia "Rudego". Chociaż oparta jedynie na przypuszczeniu, że aresztowany zostanie tego samego dnia przewieziony z siedziby Gestapo na Pawiak - została wstępnie zaakceptowana przez zwierzchników.

Ze względu na wyjątkowość akcji oraz obawy dotyczące skali niemieckiego odwetu po jej przeprowadzeniu, ostateczną decyzję w sprawie odbicia "Rudego" miało podjąć dowództwo Oddziałów Dyspozycyjnych Kedywu KG AK. Niestety, okazało się, że dowódca Oddziałów Dyspozycyjnych mjr Jan Wojciech Kiwerski "Lipiński" wyjechał służbowo z Warszawy. Pomimo jego nieobecności "Zośka" postanowił nie przerywać przygotowań. Akcję zaplanowano na 23 marca na godz. 17.30.

Dzięki informacjom byłego więźnia Pawiaka Konrada Okolskiego "Kuby", ustalono codzienną drogę transportu więziennego, która wiodła z Pawiaka przez Nalewki, pl. Teatralny, Krakowskie Przedmieście do al. Szucha. Powrót następował tą samą trasą.

Uderzenie postanowiono wykonać po południu, u zbiegu ul. Bielańskiej, Długiej i Nalewek w pobliżu Arsenału.

Twórcą planu akcji był "Zośka". Jego koncepcja zakładała zaatakowanie "budy" więziennej na łuku zakrętu z Bielańskiej w Nalewki, kiedy prędkość samochodu była najmniejsza. Tu "Zośka" postanowił ustawić pierwszy element dowodzonej przez siebie grupy "Atak" - sekcję "Butelki", dowodzoną przez Jana Rodowicza "Anodę".

Gdyby pomimo obrzucenia butelkami zapalającymi "buda" się nie zatrzymała, następnym elementem ataku miało być ostrzelanie szoferki samochodu z pistoletu maszynowego przez sekcję "Sten I", dowodzoną przez Sławomira Bittnera "Maćka".

Kolejną sekcją stojącą w głębi Nalewek był "Sten II", dowodzony przez Jerzego Gawina "Słonia". Uzbrojeni w jeden pistolet maszynowy Sten i broń krótką członkowie sekcji mieli za zadanie ostatecznie zatrzymać samochód.

Ostatnią zaporą na drodze więźniarki miała być sekcja "Granaty", dowodzona przez Macieja Aleksego Dawidowskiego "Alka". Jej zadaniem było rozbicie granatami motoru samochodu. Dodatkowo mieli osłaniać akcję z kierunku Nalewki-Getto.

Obok grupy "Atak" w skład oddziału wchodziła jeszcze grupa "Ubezpieczenie" dowodzona przez Władysława Cieplaka "Giewonta". Jej zadaniem było niedopuszczenie do terenu walki przypadkowych sił wroga. Grupa składała się z sekcji: "Stare Miasto", "Getto" i ubezpieczenia wozu, którym miano ewakuować "Rudego".

Od południa ubezpieczeniem miała zająć się sekcja "Sygnalizacja", dowodzona przez Konrada Okolskiego "Kubę". Po zasygnalizowaniu zbliżania się więźniarki, sekcja ta miała cofnąć się i stanowić ubezpieczenie.

Tak przygotowany zespół 23 marca po godz. 17.00 zajął stanowiska w pobliżu Arsenału. Jednak tuż przed przyjazdem więźniarki okazało się, że mjr Kiwerski nadal przebywa poza Warszawą, w związku z czym nie udało się uzyskać jego zgody na akcję.

Następnego dnia, bez względu na nieobecność mjr Kiwerskiego, akcja i tak nie mogła się odbyć, ponieważ "Rudego" nie przewieziono na Szucha. 25 marca "Rudy" po raz kolejny był bestialsko przesłuchiwany w gmachu Gestapo na Szucha. Po powrocie na Pawiak zaniesiony został do więziennego szpitala.

26 marca 1943r. nadeszła wiadomość, że mjr Kiwerski wraca do Warszawy. Około 14.00 uzyskano potwierdzenie, że "Rudego" przewieziono z Pawiaka na Szucha. Pomimo tego, iż nadal nie było formalnej zgody Kedywu na akcję, cały zespół "Zośki" o godz. 17.00 ponownie zajął stanowiska na skrzyżowaniu Długiej i Bielańskiej.

Do spotkania mjr Kiwerskiego z Florianem Marciniakiem i Stanisławem Broniewskim doszło na pl. Trzech Krzyży tuż przed 17.00. Po zwięzłym meldunku naczelnika Szarych Szeregów, mjr Kiwerski odpowiedział krótko: Trzaskać!.

Zgodę na akcję przekazano "Zośce" telefonicznie. Kolejny zaszyfrowany telefon informował, że w transporcie, który wyruszył z al. Szucha, jest "Rudy".

Akcja, której dowódcą był Stanisław Broniewski "Orsza", rozpoczęła się o godz. 17.30. Dowódca "Ataku" - Tadeusz Zawadzki "Zośka" - podbiegł do policjanta, który pojawił się w pobliżu miejsca akcji, wezwał go do oddania broni, a wobec próby jej użycia - postrzelił funkcjonariusza. Jednocześnie dowódca sekcji "Granaty" - Maciej Dawidowski "Alek" - zlikwidował idącego Nalewkami oficera SS.

W tym czasie sekcja "Anody" obrzuciła butelkami szoferkę nadjeżdżającej więźniarki, która stanęła w płomieniach. Z samochodu wyskoczył jeden z Niemców, drugi wypadł na jezdnię. Sekcja "Butelki" oddała strzały do wciąż toczącego się wozu. Siedzący z tyłu gestapowcy odpowiedzieli ogniem, jeden z nich został zabity.

Przebiegającego przez jezdnię Tadeusza Krzyżewicza "Buzdygana" ranił w brzuch i nogę leżący na ziemi policjant, który następnie został zabity przez członków sekcji "Sten". Nastąpiła ostra wymiana strzałów grupy "Zośki" z siedzącym z tyłu wozu gestapowcem i z żandarmami z pobliskiego getta. Wśród strzałów grupa "Atak" dobiegła do auta. Ostatni ranny Niemiec uciekł z samochodu.

Moment uwolnienia "Rudego" tak opisywał Tadeusz Zawadzki:

Grupa "Atak" wycofała się zabierając "Rudego", którego ułożono obok rannego "Buzdygana" w przygotowanym przez kolegów samochodzie. W czasie akcji ranna została też jedna z odbitych więźniarek - Maria Schiffers (agentka Intelligence Servis, jak podaje A. Borkiewicz-Celińska w monografii Batalion "Zośka"), którą umieszczono w zarekwirowanym cywilnym aucie. Oba pojazdy odjechały w stronę Starego Miasta.

Siedzący w samochodzie obok "Rudego" Tadeusz Zawadzki wspominał:

Opuszczająca miejsce akcji ostatnia część grupy została ostrzelana przez kilku Niemców. Ranny został dowódca sekcji "Granaty" - "Alek". "Anoda" zabił jednego z Niemców, zaś ranny "Alek" zakończył starcie użyciem granatu. Jego koledzy zatrzymali trzecie auto, w którym umieścili "Alka" i odjechali.

Na rogu Miodowej minęła ich opancerzona ciężarówka wojskowa, z której wybiegło dwóch żołnierzy. "Alek" znów użył do obrony granatu i odjechał wraz z kolegami. Część oddziału na piechotę opuściła miejsce akcji.

W akcji pod Arsenałem uwolniono 21 więźniów, wśród nich obok "Rudego" także Henryka Ostrowskiego "Heńka".

Wzięło w niej udział 28 członków Szarych Szeregów. Po stronie polskiej w czasie akcji straty były następujące: jedna osoba aresztowana - Hubert Lenk "Hubert", zakatowany następnie przez Gestapo oraz dwie ciężko ranne: "Alek" i "Buzdygan".

"Alek" i "Rudy" zmarli tego samego dnia - 30 marca 1943r. 2 kwietnia w szpitalu zmarł również "Buzdygan".

Po stronie niemieckiej było czterech zabitych i dziewięciu rannych.

Następnego dnia po akcji, 27 marca, w odwecie Niemcy rozstrzelali na dziedzińcu więziennym Pawiaka 140 Polaków i Żydów.

• Akcja pod Arsenałem (IPNtv)

• Akcja pod Arsenałem
• Akcja pod Arsenałem: odbić "Rudego" z rąk Gestapo
• Prof. M. Wierzbicki: akcja pod Arsenałem pokazała braterstwo i przyjaźń harcerzy Szarych Szeregów
• Henryk Ostrowski - skrzywdzony bohater "Kamieni na szaniec"
• Kamienie na szaniec

Nie tylko Szare Szeregi

Dziś konspiracyjne harcerstwo kojarzy się powszechnie z Szarymi Szeregami. Warto jednak pamiętać, że początkowo nie były one ani jedyną, ani największą organizacją tego typu na ziemiach polskich. W pierwszych latach okupacji dużo aktywniej działały podziemne hufce na Kresach, na co pierwszy zwrócił uwagę wybitny badacz Polskiego Państwa Podziemnego i konspiracyjnego harcerstwa, prof. Tomasz Strzembosz.

21 września 1939r. Józef Opacki, nauczyciel gimnazjalny i harcmistrz z kresowego Czortkowa, przeorganizował miejscowy hufiec harcerski, tworząc z niego konspiracyjną Polską Organizację Walki z Wrogiem. Opacki był przeciwny wystąpieniom zbrojnym skierowanym przeciw Sowietom, zdawał sobie bowiem sprawę z niezwykle groźnych konsekwencji takiego postępku. Jednak nawet doświadczony pedagog nie potrafił ostudzić rozpalonych głów młodych konspiratorów i to właśnie czortkowscy harcerze stanowili gros uczestników pierwszego powstańczego zrywu na okupowanych ziemiach polskich. Atak na sowieckie posterunki w Czortkowie w nocy z 21 na 22 stycznia 1940r. szybko się jednak załamał. Powstańcy harcerze zostali przez Sowietów rozstrzelani lub zesłani na Sybir.

22 września 1939r. powstała we Lwowie tajna Harcerska Organizacja Niepodległościowo - Wojskowa. Obejmowała ona bardzo duży obszar - województwa lwowskie, tarnopolskie, stanisławowskie, wołyńskie i Polesie.

18 października 1939r. hm. Józef Grzesiak "Czarny" utworzył w Wilnie Związek Bojowników Niepodległości, który pełnił taką rolę jak później Grupy Szturmowe Szarych Szeregów. W lipcu 1944r. organizacja brała udział w wyzwoleniu Wilna. NKWD działało jednak sprawniej niż niemieckie Gestapo i z czasem harcerska konspiracja na Kresach została w dużym stopniu rozbita.

Największą obok Szarych Szeregów ogólnopolską strukturą harcerskiej konspiracji była organizacja związana z ruchem narodowo - katolickim. Jesienią 1939r. środowisko skupione wokół harcmistrza Stanisława Sedlaczka powołało do życia Hufce Polskie. Przez cały okres okupacji organizacja ta działała niezależnie od Szarych Szeregów.

• Harcerstwo podczas II wojny światowej

POWSTANIE WARSZAWSKIE

Walka zbrojna przeciw okupantowi niemieckiemu podjęta w 1944r. w Warszawie przez oddziały Armii Krajowej w ramach planu "Burza" nazwana została Powstaniem Warszawskim. 21 lipca 1944r. w obliczu zbliżania się do Warszawy armii radzieckiej dowódca AK generał Tadeusz Komorowski "Bór" podjął decyzję o powstaniu, zaakceptowaną w kilka dni później przez delegata Rządu RP na Kraj Jana Stanisława Jankowskiego "Sobola".

Datę rozpoczęcia walk ustalono na 1 sierpnia 1944r. na godzinę 17.00. W pierwszych walkach powstania wzięło udział ok. 23 tys. żołnierzy. AK dysponowała w Warszawie ok. 50 tys. ludzi, z czego jedynie ok. 10% było uzbrojonych, niemal wyłącznie w broń krótką. Do żołnierzy AK dołączyły jednostki Narodowych Sił Zbrojnych (800 żołnierzy) i AL (500 żołnierzy), czynny udział w powstaniu wzięła ludność cywilna miasta.

Niemcy dysponowali w Warszawie garnizonem liczącym ok. 20 tys. żołnierzy i policjantów, który mógł być wspierany przez jednostki udające się na front niemiecko-radziecki. Od 4 sierpnia do niemieckiego garnizonu napływały posiłki, z których sformowano korpus liczący ok. 25 tys. żołnierzy, dowodzony przez generała Ericha von dem Bacha. W sumie w tłumieniu Powstania Warszawskiego wzięło udział ok. 50 tys. żołnierzy niemieckich.

Dowódcą powstania mianowano pułkownika (od 14 września generała brygady) Antoniego Chruściela "Montera". Do 3 sierpnia w rękach polskich znalazła się większa część Śródmieścia z Powiślem, Stare Miasto, Żoliborz, Mokotów i 3 enklawy na Ochocie. Nie zdołano jednak opanować Cytadeli, Dworca Gdańskiego i lotniska na Okęciu.

Już 2 sierpnia załamało się powstanie na Pradze, silnie obsadzonej przez przyfrontowe jednostki niemieckie. Niemcy zachowali kontrolę nad wszystkimi liniami kolejowymi i mostami na Wiśle. 5 sierpnia inicjatywa przeszła w ręce niemieckie. Rozpoczęte w tym dniu uderzenie na Wolę i Ochotę miało na celu przebicie arterii komunikacyjnych na linii wschód-zachód i połączenie się z walczącymi w okrążeniu w rejonie ratusza i Ogrodu Saskiego oddziałami generała Reinera Stahela.

Zgodnie ze specjalnym rozkazem Adolfa Hitlera, Niemcy w kontrolowanych przez siebie dzielnicach stosowali bezwzględny terror. Po przeniesieniu Komendy Głównej AK na Stare Miasto oddziały walczące na Woli wycofały się kanałami do Śródmieścia. 6 sierpnia Niemcy odcięli Stare Miasto od Śródmieścia, docierając do Ogrodu Saskiego. 11 sierpnia wycofały się ostatnie oddziały powstańcze walczące na Ochocie.

12 sierpnia Niemcy rozpoczęli natarcie na Stare Miasto bronione przez 9 tys. żołnierzy. W walkach o Starówkę hitlerowcy użyli najcięższego sprzętu wojennego: wielkokalibrowej artylerii i lotnictwa. Generalny szturm Niemców na Stare Miasto rozpoczął się 19 sierpnia, jego celem było otwarcie komunikacji przez most Kierbedzia.

Pomimo kilkakrotnie podejmowanych prób nie udało się powstańcom rozbić pierścienia niemieckiego otaczającego Stare Miasto. Niepowodzenie tych akcji wymusiło decyzję o ewakuacji kanałami, 2 września ostatnie oddziały opuściły Stare Miasto. Powstańcy walczący w Śródmieściu po zaciętych walkach zdobyli ważne niemieckie punkty oporu, m.in.: Pałac Staszica (11 sierpnia), gmach Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej (20 sierpnia), Komendę Policji na Krakowskim Przedmieściu (23 sierpnia).

5 września Niemcy rozpoczęli powstrzymany przez powstańców atak wzdłuż Alei Jerozolimskich, pomiędzy Nowym Światem a Marszałkowską. 6 września padło Powiśle. Brak perspektyw na pomyślny rozwój dalszych wydarzeń i poniesione w toku dotychczasowych walk straty skłoniły Komendę Główną AK do podjęcia w dniach 9-10 września rozmów kapitulacyjnych z Niemcami.

10 września 1944r. ruszyła radziecka ofensywa w kierunku Warszawy. W nowej sytuacji Polacy zerwali prowadzone wcześniej rozmowy w sprawie kapitulacji. Ofensywa Armii Czerwonej zatrzymała się jednak po drugiej stronie Wisły, a rząd radziecki odmówił zgody na lądowanie na lotniskach pozostających pod kontrolą Armii Czerwonej samolotów alianckich mających dostarczać zaopatrzenie walczącym powstańcom.

11 września Niemcy przerwali połączenie Czerniakowa ze Śródmieściem. W dniach 16-21 września przeprowadzono w rejonie Czerniakowa, Powiśla i Żoliborza desant żołnierzy 2 i 3 dywizji piechoty Pierwszej Armii Wojska Polskiego z zajętej 14 września przez wojska radzieckie Pragi. W sumie przez Wisłę przeprawiono 5 batalionów, które utworzyły przyczółki na Czerniakowie i Żoliborzu, nie zdołały ich jednak utrzymać.

Ze względu na brak odpowiedniego wsparcia artyleryjskiego operacja, w której poległo blisko 3 tys. żołnierzy, zakończyła się niepowodzeniem. 23 września skapitulował Czerniaków, jedyny zajęty przez AK rejon przylegający do Wisły. Po zaciętych walkach w dniach 24-26 września padł Mokotów, 30 września Żoliborz.

Tego samego dnia w Ożarowie rozpoczęły się rokowania kapitulacyjne. 2 października w kwaterze generała Ericha von dem Bacha podpisano akt kapitulacji. W dniach 3-5 października oddziały powstańcze złożyły broń i poddały się Niemcom.

Straty powstańcze ocenia się na 18 tys. zabitych i zaginionych, 25 tys. rannych. Do niewoli dostało się ok. 15 tys. żołnierzy i oficerów, w tym mianowany naczelnym wodzem generał Tadeusz Komorowski (Bór). Straty ludności cywilnej wyniosły ponad 180 tys. zabitych, głównie pomordowanych. Niemcy stracili w walkach 10 tys. zabitych, 6 tys. zaginionych, 9 tys. rannych oraz ok. 300 pojazdów opancerzonych.

Ok. 25% budynków na terenach objętych walkami uległo zniszczeniu, a dalsze Niemcy systematycznie burzyli po upadku Powstania Warszawskiego. Po kapitulacji powstania żołnierzy umieszczono w obozach jenieckich, ludność cywilną w obozie przejściowym w Pruszkowie, skąd rozsyłano ją po terenie Generalnego Gubernatorstwa lub kierowano do obozów pracy w Niemczech.

• Powstanie Warszawskie
• Powstanie Warszawskie 1944r.
• Powstanie Warszawskie - bój o wolną Polskę
• Rocznica Powstania Warszawskiego
• Muzeum Powstania Warszawskiego
• Muzeum Powstania Warszawskiego
• Stowarzyszenie Pamięci Powstania Warszawskiego
• Związek Powstańców Warszawskich
• Powstanie.pl

1 VIII - Narodowy Dzień Pamięci Powstania Warszawskiego

Polskie święto państwowe ustanowione Ustawą z dnia 9 października 2009r. (Dz.U. 2009 nr 206 poz. 1588) z inicjatywy Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego. Święto nie jest dniem wolnym od pracy.

Kilka lat wcześniej, w 2003r., dzień 1 sierpnia planowano uczynić Świętem Warszawy.

Przez wiele powojennych lat dzień wyzwolenia Warszawy spod okupacji hitlerowskiej, 17 stycznia, był obchodzony jako Święto Stolicy. Uchwałą nr 64 Rady miasta stołecznego Warszawy z 19 kwietnia z 1991r. przeniesiono to święto na dzień 21 kwietnia. Święto miało upamiętniać rocznicę wpisania do warszawskich ksiąg grodzkich Prawa o miastach, uchwalonego przez Sejm Czteroletni w 1791r.

Uchwałą Rady miasta stołecznego Warszawy z dnia 16 stycznia 2003r. (V/57/2003) przesunięto datę obchodów Święta Stolicy na dzień 1 sierpnia - rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego, co zaskutkowało licznymi protestami. Prawdopodobny radosny charakter obchodów święta - huczne festyny, koncerty itp. - kłóciłby się jednak z podniosłym charakterem obchodów rocznicowych. Do redakcji Czasu Warszawskiego napłynęły wówczas liczne listy, e-maile, faxy... Od Czytelników, od posłów, samorządowców i organów samorządowych, od kombatantów i organizacji kombatanckich...

W wyniku protestu społeczności warszawskiej Uchwałą Rady miasta stołecznego Warszawy z dnia 13 marca 2003r. (VIII/97/2003) dzień 1 sierpnia został ustanowiony jako Dzień Pamięci Warszawy.

• Warszawa 1935
• Miasto ruin

• Miasto ruin

(Źródła: m.in. Wikipedia, Dzieje.pl - portal historyczny, Szare Szeregi: Bohaterowie z lilijką)