Teorie żywiołów były w wielu kulturach przednaukowym sposobem wyjaśniania rzeczywistości przyrodniczej.
Europejskie pojęcie żywiołu (elementu, pierwiastka) powstało w starożytności i zostało przejęte przez średniowiecze. Głównym zagadnieniem pierwszych filozofów była podstawowa zasada (Arché) leżąca u podstaw całej rzeczywistości.
Arché etymologicznie z gr. oznacza zasadę, przyczynę, władzę. W filozofii przedsokratejskiej to termin, oznaczający praprzyczynę wszystkich bytów, zasadę oraz najbardziej zasadnicze tworzywo, prasubstancję, z której powstały wszystkie rzeczy i zarazem podstawowy składnik rzeczywistości.
Zazwyczaj wyróżniano cztery żywioły: wodę, powietrze, ziemię i ogień. Według niektórych poglądów odrębnym, piątym żywiołem, był eter kosmiczny / kwintesencja, a szóstym metal.
Nie było zgody, co jest tą podstawową zasadą. Arché według różnych filozofów to:
- Tales z Miletu (VII/VI w.p.n.e.) - woda;
- Anaksymander z Miletu (ok. 610-546r.p.n.e.) - bezkres;
- Anaksymenes z Miletu (ok. 585-525r.p.n.e.) - powietrze;
- Pitagoras (ok. 572-497r.p.n.e.) - liczby;
- Ksenofanes z Kolofonu (ok. 570-470r.p.n.e.) - ziemia;
- Heraklit z Efezu (ok. 540-480r.p.n.e.) - ogień;
- Anaksagoras z Kladzomen (ok. 500-428r.p.n.e.) - nasiona / zarodki;
- Empedokles z Akragas (ok. 494-434r.p.n.e.) - ogień, woda, ziemia, powietrze;
- Demokryt z Abdery (ok. 460-370r.p.n.e.) - atomy;
- Arystoteles (384-322r.p.n.e.) - ogień, woda, ziemia, powietrze i eter.
Poszczególne żywioły łączono z różnymi zasadami, cechami charakteru, symbolami, ciałami niebieskimi. Taka przednaukowa wizja rzeczywistości uznawała istnienie wielu ukrytych połączeń. Żywioły nie tylko tworzyły charakterystykę materii, lecz były podstawową strukturą organizującą życie człowieka.
W sztukach pięknych, poszczególnym żywiołom odpowiadały pewne "podstawowe" kolory.
Dla Empedoklesa były to biały (woda), czerwony (powietrze), czarny (ziemia) i żółty (ogień). Tworzący w renesansie Leon Battista Alberti łączył czerwony z ogniem, niebieski z powietrzem, zielony z wodą, a popielaty z ziemią. Podobnie uznawał Leonardo da Vinci, łącząc jednak ziemię z kolorem żółtym.
Łączenie kolorów z żywiołami wskazywało na symboliczną więź między estetyką a podstawowymi strukturami rzeczywistości materialnej.
W medycynie starożytnej żywioły wiązano z czterema esencjami, od których równowagi zależało zdrowie człowieka. Czerwona krew łączona była z powietrzem, biały śluz z wodą, jasna żółć z ogniem, natomiast czarna żółć z ziemią.
Wraz z upadkiem cesarstwa rzymskiego nauka o czterech żywiołach była nadal przekazywana.
Po ponownym odkryciu pism Arystotelesa w XIIw. jego fizyka upowszechniła się na łacińskim Zachodzie, stając się podstawą średniowiecznego poglądu na strukturę rzeczywistości. Koncepcja pięciu żywiołów, wraz z całą filozofią przyrody, pozostała bardzo wpływowa aż do XVIw.
Rozwój alchemii w średniowieczu i wczesnej nowożytności doprowadził stopniowo do przekształcenia starożytnych żywiołów i powstania naukowej koncepcji pierwiastka chemicznego. Praktycznie nastawieni alchemicy odwoływali się często do arystotelesowskiej koncepcji czterech żywiołów, jednak obok nich wprowadzali dodatkowe podstawowe substancje, których relacje do żywiołów były niejasne. Zasadniczym przedmiotem zainteresowania alchemików były metale i ich transmutacje, których celem miało być otrzymanie złota lub odkrycie kamienia filozoficznego.
Rozwój filozofii przyrody, badań empirycznych i aparatury w XVIIw. związany był m.in. z porzuceniem celów dawnej alchemii i skupieniu się na bardziej ogólnych celach poznawczych. Stopniowo przyczyniło się to do porzucenia klasycznych żywiołów i sformułowanie idei pierwiastka chemicznego. Rzeczywiste zerwanie z koncepcją żywiołów nastąpiło jednak dopiero wraz z badaniami francuskiego chemika i fizyka Antoine'a Laurent'a de Lavoisier'a i odkryciem tlenu.
W tradycji celtyckiej żywioły to ziemia, ogień i sztorm, częścią tego ostatniego jest woda.
Chińczycy już w IIw.p.n.e. wyróżniali pięć żywiołów: wodę, ziemię, ogień, drewno i metal. Powiązane były one szeregiem cykli, takich jak cykl tworzenia, nierównowagi, zwyciężania, zniewagi:
- cykl tworzenia:
- drewno karmi ogień,
- ogień tworzy ziemię (popiół),
- ziemia nosi w sobie metal,
- metal zbiera wodę,
- woda odżywia drewno;
- cykl zwyciężania:
- metal przecina drewno,
- drewno zapuszcza się w ziemię,
- ziemia pochłania wodę,
- woda gasi ogień,
- ogień topi metal.
Japończycy także uznają pięć żywiołów, ale są to: woda, powietrze / wiatr, ziemia, ogień, pustka / niebo.
Hinduistyczne podania o żywiołach ukształtowały się w okresie około 500r.p.n.e. Zaliczano do nich (wyliczając od najmniej subtelnych) następujące kategorie: ziemia, woda, ogień, powietrze, dźwięk.
(Źródło: Wikipedia)